آشنایی با پرنده بوتیمار غمخوار آب رودخانه ها؛ مشخصات ظاهری و نحوه زندگی

منزوی و خسیس! دو مشخصه اصلی و معروف پرنده بوتیمار است. پرنده ای که از گذشته به مخفی کاری معروف بوده و خساست‌ آن شنیدنی است. بوتیمار را با نام های غم خورک، مرغ غصه و کیلان نیز می شناسند‌. بوتیمار از راسته لک‌لکیان (Ciconiiformes)، گونه ی آبچر و خانوادهٔ حواصیلان (Ardeidae) است.

بوتیمار یکی از پرندگان افسانه‌ای در ادبیات است که در آن نمادی از خست است. خساست این پرنده از این باب است که همیشه از ترس اینکه مبادا آب دریا یا رودخانه تمام شود آب نمی‌خورد و همیشه در حالت تشنه به سر می‌برد. او همیشه با این غم که اگر آب بخورم آب دریا یا رودخانه تمام می‌شود و از تشنگی می‌میرد زندگی می‌کند؛ از این رو این پرنده با نام غمخورک مشهور شده است.

 

گونه های بوتیمار

بوتیمار گونه‌ای معروف از بلند پایان (مانند لک لک) در دنیا است که بیشتر از ۱۵ گونه آن شناسایی شدند. دو زیر گونه‌ای که در ایران شناخته شده‌اند و با نام‌های بوتیمار بزرگ و بوتیمار کوچک شناخته می‌شوند نیز با همین نام‌های رایج از خانواده حواصیل‌ها (گونه‌ای از پرنده‌های ماهی‌خوار) شناخته می‌شوند.

 

ویژگی های رفتاری بوتیمار

بوتیمار بسیار محتاط و آهسته راه می‌رود و پرواز آن به دشواری و در کمترین ارتفاعات است. در حین پرواز گردنش را جمع می‌کند و به محض اینکه احساس خطر کند کاملا بی‌حرکت به شکلی خاص می‌ایستد. سپس منقار خویش را به صورت عمودی بالا نگه می‌دارد و در حالت گوژ پشتی حرکت می‌کند.

بوتیمار رابطه ای کاملا نامانوس و غریبانه با انسان‌ها دارد؛ غالبا از آنها دوری می‌کند و بیشتر اوقات در مخفی گاه خود به سر می‌برد. اکثرا صبح زود یا به هنگام غروب از مخفی گاه خود خارج می‌شود. یکی دیگر از مشخصه‌های رفتاری این پرنده تک همسری بودن آن است. 

 

 

مشخصات ظاهری پرنده بوتیمار 

گردن کوتاه و منقار دراز در بوتیمار ویژگی اصلی ظاهری آن است که باعث شده کاملا از خانواده خود یعنی حواصیلان متمایز باشد.

طول بدن بوتیمار حدود ۳۲ تا ۳۸ سانتی‌متر است و اندازه بال‌های او نیز تا  ۵۲ تا ۵۸ سانتی‌متر می‌رسد. فاصله‌ ی بین دو بال ۴۰ تا ۵۸ سانتی‌متر است و بین ۶۰ تا ۱۵۰ گرم وزن دارد. 

این پرنده در خانواده حواصیل‌ها کوچکترین عضو است. رنگ بدن او در مرحله بالغ بودن سیاه و نخودی رنگ می‌باشد. این ترکیب رنگ در دو جنس نر و ماده کاملا مشابه است که ممکن است کمی تغییرات در فصل‌های مختلف داشته باشند.

به طورکلی از لحاظ ظاهری پرنده نر در قسمت‌های دم، شاه پرهای اولیه و ثانویه، تارک سر و پس سر و روتنه هاله‌ای سیاه رنگ با جلای سبز دارد. سایر قسمت‌های زیرین در پرنده بوتیمار به زردی می‌رود. ولی در قسمت‌های اطراف گردن، زیرتنه، پسینه و شپرهای روی بال‌هایش دارای زرد نخودی کمرنگ می‌باشد.

بوتیمار ماده بالغ دقیقا با همین ترکیب رنگ و مشابه پرنده نر بالغ است. با این تفاوت که دارای روتنه‌ای به رنگ قهوه‌ای تیره، زیرتنه رگه رگه ای نخودی رنگ و پوشپرهای قهوه‌ای نخودی روی بال‌ها می‌باشد. این پرنده در حالت نابالغ به طور کلی به رنگ قهوه‌ای رگه رگه دار شناخته می‌شود.

 

 

مشخصات بوتیمار بزرگ

بوتیمار بزرگ که به بوتیمار اوراسیایی نیز مشهور است، همان غمخورک نامیده می‌شود. این پرنده دارای ۷۵ سانتی‌متر طول بدنه است و به عنوان‌ یک پرنده‌ی بزرگ باتلاقی شناخته می‌شود. با بدنی قهوه ای، پر از خط و خال زیبا و حواصیل شکل، پاهایی بزرگ به رنگ سبز است که علاوه بر مشخصه‌های ظاهری با یک صدای مشخص نیز معروف است.

آهسته، با احتیاط و به دشواری پرواز می‌کند، گردن خود را نیز در حین پرواز در زمان اوج گرفتن جمع می‌کند. بال‌هایی گرد و پهن دارد که به شکل راه راه سیاه و قهوه‌ای در زمان پرواز به خوبی قابل مشاهده است.

این گونه پرنده تک‌زی بوده و عمدتا خارج از دید انظار زندگی می‌کند. در طول روز در نیزارهای مخفی می‌شود و در زمان غروب و صبح زود که امکان دیدن کمتر شد، پدیدار می‌شود.

ممکن است در شب و نور کم پرنده بوتیمار بالغ را با گونه نابالغ اشتباه بگیرید. البته گونه نابالغ کمی کوچک‌تر و در سطح پشتی خود خالدار است.

 

مشخصات بوتیمار کوچک

بوتیمار کوچک با طول ۳۵ سانتی‌متر کوچکتر از بوتیمار بزرگ است. این پرنده یک نوع حواصیلی کوچک است که به واسطه همین اندازه کوچک و تنوع رنگی که دارد به سادگی می‌توان آن را از دیگر حواصیل‌ها جدا کرد. پرنده نر بوتیمار کوچک دارای تارک و سطح پشتی به رنگ سیاه متمایل به سبز است. پوش پر‌های بالی و سطح شکمی آنها سفید مایل به نخودی است.

قسمت شانه و پهنای بال‌ها به رنگ سفید و شاه پرهای آن به رنگ سیاه است که این دو رنگ در زمان پرواز یک تضاد مشخص و چشم نواز ایجاد می‌کند. بوتیمار ماده کوچک در سطح پشتی خود دارای رگه‌ رگه های قهوه‌ای رنگ و در سطح شکمی رگه رگه نخودی است. البته پوشپرهای بالش رنگ نخودی تیره‌ای دارند که کمتر جلوه‌گری می‌کنند.

رنگ منقار آنها در هر دو جنس به رنگ زرد است که در ایام زاد و ولد قاعده منقارشان‌ به رنگ قرمز دیده می‌شود. پا‌های آنها نیز سبز رنگ است. بوتیمار کوچک نابالغ هم بطور کلی رگه رگه‌ی قهوه‌ای رنگ است.

پرواز بوتیمار کوچک معمولا در ارتفاع خیلی کم و توام با بال‌زدن‌های سریع و بالباز طولانی است. بطور عمده در نور کم غروب و یا صبح خیلی زود فعال است و طی روز خود را از انظار مخفی می‌کند.

صدای بوتیمار در اوایل شب شبیه به کلمه کک است. در ساعت های اولیه شب «کک» و سپس به صورت تکراری و مدام «کک، کک، کک» می‌شود.

 

 

زیستگاه پرنده بوتیمار

زیسنگاه پرنده بوتیمار در زمستان‌ پراکندگی نسبتا فراوانی دارد. در سال‌هایی که ایران پرباران و حاصلخیز باشد تعداد بوتیمار ها بیشتر می‌شود. گروه زیادی از آنها وارد سیستان می‌شوند و زاد و ولد می‌کنند. در برخی موارد مشاهده شده که در سواحل دریای خزر، دریاچه زریوار در استان کردستان، برخی مناطق فارس و خوزستان هم بوتیمار زادوولد داشته است. این مورد به برررسی‌های بیشتری نیاز دارند.

آشیانه بوتیمارها را می‌توانید در نیزار‌های حجیم و انبوه، در باتلاق‌ها، مانداب‌ها، سواحل برخی دریاچه‌‌های بکر، مابین نی های متراکم خودرو در حاشیه‌های طبیعیت، بخش وسیعی از زیستگاه‌هایی که آب شیرین باتلاقی دارند، اطراف رودخانه‌ها، بوته‌هایی همچون بید و توسکا و سایر گیاهان خزان کننده مشاهده کنید.

همانطور که گفتیم بوتیمار بسیار منزوی و انسان گریز است و به صورت مخفی زندگی می‌کند. چنانچه مکان‌هایی برایش وجود داشته باشد که شرایطی مناسب و پناهگاهی خوب باشد، در زیستگاه‌هایی که ساخته بشر هستند سکنی دارند و تا حدودی به آدم ها نزدیک می‌شوند. مکان‌هایی همچون استخرهای پرورش ماهی و کانال‌های های آبرسانی از آن جمله زیستگاه‌های مورد پسند این پرنده مخفی کار و تنها است. 

در زمان‌هایی که احساس خطر می‌کند، سر و گردنش را به حالت عمودی به شکلی که به موازات ساقه‌های نی باشد بدون حرکت و ثابت نگه می‌دارد تا خود را استتار کند. این پرنده مرموز عمدتا در زمان طلوع و غروب خورشید فعال است و در سایر ساعات اصلا خود را نمایان نمی‌کند و به حالت قوز کرده و ایستاده در وسط نیزارها مخفی می‌شود.

پرواز کردن بوتیمار به حالت بال زدن‌های مکرر و سریع است و در عین حال جوری پرواز می‌کند تا روی سطح آب یا بالای نی‌ها قرار بگیرد.

 

 

تغذیه و تولید مثل بوتیمار

تغذیه

تغذیه روزانه پرنده بوتیمار از ماهی‌های کوچک، حشرات و دوزیستان، نرم تنان و سخت پوستانی است که در زیستگاه‌ها وجود دارند. جالب است بدانید که برخی از گونه های بوتیمار قادر به شکار اردک، خرگوش و سنجاب نیز هستند.

آشیانه سازی برای تولید مثل

این پرندگان مرموز همانند پرنده کیوی در بین نیزار‌ها زاد و ولد می‌کنند. آن‌ها آشیانه‌‌‌ای به شکل یک بستر امن از نی‌های نیزارها به‌صورتی که به اندازه ۴ تا ۸ تخم را بتواند در آن بگذارد‌، برای خود می‌سازند. این آشیانه‌ها به شکل توده‌‌هایی متراکم و متشکل از  نی‌های نیزار و شاخه‌های درختان است. محل ساخت این آشیانه ها بر روی انبوهی از نی‌‌ها، درختچه‌‌ها و در مواردی اندک درختان می‌باشد. مکان ساخت آشیانه آنها بستگی به شرایط و خلوت بودن محیط دارد.

 

 

تخم گذاری و جوجه آوری

زمان جوجه‌آوری آنها از اواسط اردیبهشت شروع می‌گردد و تا اواسط خرداد ماه همچنان به همان نحو منزوی و مخوف باقی می‌ماند. معمولا بین ۵ تا ۶ و در برخی گونه ها ۴ تا ۱۰ عدد تخم بوتیمار در این آشیانه‌ها وجود دارد. شکل تخم بوتیمار به صورت بیضی کوتاه تا نیمه بیضی و به رنگ سفید است که ابعاد آن ۲۵,۹×۳۴,۹ میلی‌متر اعلام شده است. تفریخ یا از تخم در آمدن جوجه ها حدود ۱۶ تا ۱۹ روز زمان می‌برد.

جوجه‌های بوتیمار همچون اکثر پرنده‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک هستند. در تغذیه و نگهداری از خود ناتوان هستند و برای تغذیه و نگهداری به والدین خود وابسته اند. آنها در مراحل ابتدایی با غذای نیمه هضم شده تغذیه می‌شوند. آنها با غذاهایی که توسط مادر نیمه هضم شده و در کف آشیانه برگردانده شده را بخورند. پرورش جوجه‌ها تا زمانی که توانایی‌های لازم برای زیستن را کسب کنند تقریبا بین ۲۵ تا ۳۰ روز طول می‌کشد و در این مدت در آشیانه توسط والدین محافظت می‌شوند.

 

 

سخن آخر

در لغت نامه دهخدا بوتیمار به مرغی گفته می‌شود که به طور پیوسته بر لب آب نشسته و در حالی که تشنه است از خوردن آب امتناع می‌کند؛ از غم اینکه مبادا آب تمام شود! به همین علت بوتیمار یعنی غم خواری.  پرنده بوتیمار در حال حاضر در فهرست پرندگان حمایت شده کشور قرار دارد و از امتیاز حفاظتی محیط زیست برخوردار هستند.