معرفی کامل «پرنده‌ حواصیل» یا مرغ ماهی خوار

اگر نام حواصیل چندان به گوش شما آشنا نباشد، اما یقینا نام مرغ ماهی‌خوار را شنیده‌اید. این پرنده حتی به قصه‌ها هم راه یافته است و درباره آن داستان‌ها و افسانه‌های فراوانی نقل شده یا به صورت کتاب منتشر شده است.

 

 

شکل ظاهری حواصیل

حواصیل‌ها پرندگانی با پاها و گردن دراز بوده که در کنار آب های شیرین و ساحلی یا تالاب‌ها زندگی می‌کنند و از خانواده Ardeidae هستند. این پرنده دارای ۶۴ گونه‌ی شناخته شده است که برخی از آنها بیشتر از حواصیل با نام اگرت «egret» (غم خورک) و بیترن «bittern» (بوتیمار) شناخته می‌شوند.

اعضای گونه‌‌های Botaurus و Ixobrychus، بیترن (بوتیمار) نامیده می‌شوند و همراه با حواصیل زیگزاگ یا بیترن زیگزاگ Zebrilus، یک گروه در Ardeidae را تشکیل می‌دهند. اگرت‌ها از نظر بیولوژیکی گروهی متمایز از حواصیل‌ها تشکیل نمی‌دهند و به دلیل اینکه عمدتاً سفید هستند یا دارای پرهای تزئینی در پرهای خود هستند، نام آنها متفاوت است. حواصیل‌ها با سازگاری تکاملی، منقاری بلند به دست آورده‌اند.

بیش از ۱۲ گونه مرغ ماهی‌خوار وجود دارد که تمام این گونه‌ها دارای غبغب‌هایی با قابلیت ارتجاع هستند که از آن برای صید ماهی استفاده می‌کنند. این غبغب بزرگ یکی از مشخصه‌های بارز این پرنده زیباست.

شکل منقار و بال‌های حواصیل

منقار حواصیل به طور کلی دراز و نیزه مانند  است. این منقار می‌تواند در گونه‌های مختلف از بسیار ظریف (در گونه‌ Agami)  تا بسیار ضخیم (مانند منقار حواصیل خاکستری) متفاوت باشد.

غیر معمول‌ترین منقار متعلق به حواصیل قایقی است که دارای منقاری وسیع و ضخیم است. رنگ منقار و سایر قسمت‌های بدون پر بدن معمولاً زرد، سیاه یا قهوه‌ای است، اگرچه این رنگ می‌تواند در طول فصل تولید مثل متفاوت باشد.

بال‌ها پهن و بلند بوده و دارای ۱۰ یا ۱۱ پر اولیه هستند. پرهای حواصیل نرم و معمولاً آبی، سیاه، قهوه‌ای، خاکستری یا سفید است و اغلب می‌تواند به طرز چشمگیری در رنگ‌های مختلفی نیز دیده شوند.

 

 

گونه‌های مختلف حواصیل

طبقه‌بندی گونه‌های این پرنده مشکل است و هیچ توافقی در مورد قرارگیری صحیح بسیاری از گونه‌ها در هر یک از دو جنس اصلی Ardea و Egretta وجود ندارد. 

به عنوان مثال گونه‌ای که قبلاً به‌عنوان یک خانواده Cochlearidae تقسیم‌بندی می‌شد، اکنون به عنوان عضوی از Ardeidae در نظر گرفته می‌شود.

تا سال ۲۰۰۸ میلادی، تیرهٔ حواصیلان جزء راستهٔ لک‌لک‌سانان به‌شمار می‌آمد. پژوهشی که در این سال انجام شد، پیشنهاد داد که این پرندگان باید در راستهٔ پلیکان‌سانان قرار گیرند. در پی این پیشنهاد، کنگره بین‌المللی پرنده‌شناسی (IOC) این تیره را به همراه مرغان‌پارسا در راستهٔ سقامرغ‌سانان قرار داد.

 

بزرگترین و کوچکترین حواصیل

کوچک‌ترین گونه معمولاً Dwarf bittern نامیده شده که طول آن ۲۵ تا ۳۰ سانتی‌متر است، اما همه گونه‌های جنس Ixobrychus کوچک هستند و تعداد زیادی از آن‌ها از نظر اندازه همپوشانی دارند. بزرگترین گونه حواصیل Goliath heron نامیده می‌شود که قد آن تا ۱۵۲ سانتی متر می‌رسد.

گردن این پرندگان به دلیل شکل تغییر یافته مهره‌های گردنی که ۲۰ تا ۲۱ مهره دارند، می‌تواند به شکل S خم شود. بر خلاف بسیاری از پرندگان گردن دراز، گردن این پرنده می‌تواند جمع و کشیده شود و در طول پرواز نیز جمع می‌شود.

پاهایشان بلند و قوی بوده و تقریباً در هر دو گونه نر و ماده  دارای استخوان درشت و بدون پر هستند (به استثنای حواصیل زیگزاگی). در هنگام پرواز، پاها و قسمت انگشتان به سمت عقب نگه داشته می‌شوند. پاهای آنها انگشتان بلند و نازکی دارد که سه انگشت آن به سمت جلو و یکی به سمت عقب است.

 

 

حواصیل‌ها کجا زندگی می‌کنند؟

آنها خانواده‌ای گسترده با پراکندگی جهانی هستند؛ در تمام قاره‌ها به جز قطب جنوب وجود دارند و در بیشتر زیستگاه‌ها به جز سردترین نقاط قطب شمال، کوه‌های بسیار مرتفع و خشک‌ترین بیابان‌ها زندگی می‌کنند.

تقریباً همه گونه‌های آن با آب مرتبط هستند. آن‌ها اساساً پرندگان آبی اما غیر شناگر هستند که از حاشیه دریاچه‌ها، رودخانه‌ها، مرداب‌ها، برکه‌ها و دریا تغذیه می‌کنند. این پرندگان عمدتاً در مناطقی مانند  دشت‌ها یافت می‌شوند، اگرچه برخی از گونه‌ها در مناطق کوهستانی زندگی می‌کنند، اما اکثر گونه‌ها در مناطق استوایی نیز وجود دارند.

 

حواصیل از چه تغذیه می‌کنند؟

این پرندگان که به آن‌ها پلیکان نیز می‌گویند (البته با پلیکان فرق دارند) از جانوران  و حشرات کوچک روی زمین تغذیه می‌کنند. این پرندگان، در آسمان آهسته و بسیار زیبا پرواز می‌کنند. گرچه حواصیل‌ها با برخی پرندگان از دیگر خانواده‌ها، از جمله درنا، مشخصات همانندی دارند، اما برعکس این پرندگان که هنگام پرواز گردن خود را به صورت کشیده و به سوی جلو می‌گیرند، به هنگام پرواز گردنشان را بالا و به سوی عقب می‌گیرند و شکلی مانند حرف اس انگلیسی «S» را می‌سازند.

آنها با لک‌ لک ها همانندی زیادی دارند. لک‌لک‌ها پرندگانی بلندقامت با پاهایی بلند هستند که در میان چمنزارها و بوته‌ها گشت می‌زنند و در چنین مکان‌هایی نیز برای خود لانه‌سازی و تخم‌گذاری می‌کنند، اما حواصیل‌ها دریاچه‌ها را بیشتر ترجیح می‌دهند. البته برخی گونه‌های آن به صورت گروهی در درخت‌ها آشیانه می‌‌کنند و برخی دیگر به‌ویژه بوتیمارها آشیانه‌هایی به صورت بستر در نیزارها می‌سازند.

 

حواصیل‌ها چگونه شکار می‌کنند؟

متداول‌ترین روش شکار این است که پرنده بدون حرکت روی لبه آب کم عمق می نشیند یا می‌ایستد و منتظر می‌ماند تا طعمه به محدوده برسد. برخی از این پرندگان ممکن است این کار را در حالت ایستاده انجام دهند. این کار میدان دید وسیع‌تری برای دیدن طعمه به آنها می‌دهد یا از حالت خمیده استفاده می‌کنند که رمزآلودتر است و طعمه خیلی راحت‌تر به آن نزدیک می‌شود.

این پرندگان با دیدن طعمه، به آرامی سر خود را از یک طرف به طرف دیگر می‌برند تا بتوانند موقعیت شکار را در آب محاسبه کرده و انکسار را نیز از بین ببرند. سپس از منقار به عنوان نیزه استفاده کرده و به سرعت به طعمه ضربه می‌زنند.

حواصیل سه رنگ، در هنگام ماهیگیری علاوه بر نشستن و انتظار، از بال برای ایجاد سایه بهره می‌برد. آنها ممکن است به آرامی و خیلی کم در اطراف راه بروند و در صورت مشاهده طعمه، در یک لحظه آن را بربایند.

 این پرنده در هنگام شکار از به هم زدن پاها و  استفاده از آن‌ها برای بیرون کشیدن طعمه‌ی پنهان شده در کف آب استفاده می‌کند. علاوه بر آن، از بالها نیز ممکن است برای ترساندن طعمه یا درست کردن سایه برای جذب طعمه یا شاید هم برای کاهش تابش نور خیره کننده استفاده کند.

 افراطی‌ترین نمونه آن توسط گونه سیاه به نمایش گذاشته می‌شود که با بال‌هایش روی بدنش یک سایبان کامل درست می‌کند.

برخی از گونه‌ها، مانند حواصیل کوچک و خاکستری، از طعمه برای جذب شکار استفاده می‌کنند. آنها حتی ممکن است برای جذب طعمه از اقلامی استفاده کنند یا به طور فعال اقلامی را به آب اضافه کنند تا ماهی‌هایی مانند ماهی کشدار نواری را جذب کنند. اقلام مورد استفاده ممکن است ساخته دست بشر باشد، مانند نان!

در آمازون، به طور مکرر مشاهده شده‌اند که آنها دانه‌ها، حشرات، گل‌ها و برگ‌ها را به داخل آب می‌ریزند تا ماهی‌ها را به آن سو جلب کنند.

 

 

 سه گونه از آنها مانند سرسیاه، سوت دار و به ویژه مرغ مینا، زندگی و صید آن‌ها کمتر به محیط های پرآب گره می خورد و ممکن است برای تغذیه و شکار دور از آب قرار داشته باشند. حواصیل‌‌های اگرت با دنبال کردن حیوانات بزرگ مانند گاو‌ها، سعی می کنند حشراتی را که در اطراف این حیوانات پرواز می‌کنند، صید کنند. این کار باعث می‌شود تا با زحمت کمتری بتوانند به وفور غذای مورد نیاز خود را پیدا کنند.

 

حواصیل چرا و چگونه مهاجرت می‌کنند؟

آنها یک خانواده کاملا مهاجر هستند یا حداقل اکثر گونه‌ها تا حد زیادی مهاجرت می‌کنند. به عنوان مثال، گونه‌ی خاکستری که بیشتر در بریتانیا ساکن است، چندان علاقه‌ای به مهاجرت ندارد، اما اغلب حواصیل‌های موجود در اسکاندیناوی مهاجرت می‌کنند. این پرندگان به ویژه تمایل دارند پس از زادآوری به طور گسترده پراکنده شوند، اما قبل از مهاجرت سالانه، جایی را انتخاب می‌کنند که برای مهاجرت مناسب باشد. مهاجرت معمولاً در شب و به صورت انفرادی یا در گروه‌های کوچک اتفاق می‌افتد.

 

پیدا کردن جفت و تولید مثل حواصیل چگونه است؟

حواصیل‌ها تک‌همسر و عمدتاً کوچ‌نشین هستند. برخلاف برخی دیگر از پرندگان نواحی معتدل که ممکن است تا سه بار در سال تولید مثل داشته باشند، حواصیل‌های استوایی معمولاً تنها در یک فصل در سال تولید مثل دارند.

خواستگاری معمولا در لانه انجام می‌شود. نرها ابتدا وارد می‌شوند و شروع به ساخت لانه می‌کنند و آن را برای جذب ماده‌ها نمایش می‌دهند.

در دوران نامزدی، نر از ناحیه گردن و پرهای گردن جفت برای نوازش او استفاده می‌کند که در نتیجه ناحیه گردن ماده ممکن است متورم شود. اگر ماده خیلی زود نزدیک شود، خطر حمله تهاجمی مرد او را تهدید می‌کند، به همین دلیل گاه ممکن است مجبور شود تا چهار روز صبر کند.

حواصیل منقار قایقی، از محل لانه سازی جفت خود را انتخاب می‌کند. پس از جفت شدن، تقریباً در همه گونه‌ها به ساختن لانه ادامه می‌دهند.

در برخی گونه‌ها فقط نر روی ساخت لانه کار می‌کند. برخی از پرنده‌شناسان گزارش کرده‌اند که حواصیل‌های ماده را مشاهده کرده‌اند که خود را به جفت‌های ناتوان می‌چسبانند، سپس به دنبال ارضای جنسی در جای دیگری هستند.

 

 

 به طور کلی حواصیل‌ها بین سه تا هفت تخم می‌گذارند. میزان تخم‌گذاری بسته به منطقه جغرافیایی در گونه‌ها متفاوت است و حواصیل‌هایی که در آب و هوای معتدل زندگی می‌کنند، بیشتر از حواصیل مناطق گرمسیری تخم می‌گذارند. روی هم رفته، تخم‌ها آبی یا سفید براق هستند، به استثنای برخی گونه‌ها  که تخم‌های قهوه‌ای زیتونی می‌گذارند.

 

سخن نهایی

حواصیل‌ در کم شدن حشرات مزارع و محیط زیست به انسان خدمات شایانی را ارائه می‌دهد. یکی از معضل‌های بسیار مخرب در زندگی این پرنده، گرم شدن هواست که باعث شده تا بسیاری از تالاب‌ها خشک و از آب تهی شوند. همچنین بسیاری از سرزمین‌های سرسبز نیز به بیابان تبدیل شده است و محیط زیست این پرنده رفته رفته از مناطقی چون کشور ایران به سوی اروپا تغییر پیدا کرده است. اگر این مشکل ادامه پیدا کند، دیری نخواهد پایید که نه تنها حواصیل، که بسیاری از پرندگان، خزندگان، چرندگان و سایر جانوران مفید از این سرزمین کوچ خواهند کرد.