آشنایی با هدهد و نقش آن در ادبیات و افسانه های ایرانی

ستاره | سرویس گیاهان و حیوانات – هدهد پرنده ‌ای کوچک است که به خاطر تاج و کاکل روی سرش مورد توجه می‌باشد. این پرنده‌ی زیبا ویژگی‌های منحصر به فرد زیادی دارد. علاوه بر خصوصیات ظاهری‌اش، در شعر و فرهنگ ایرانی نیز به آن توجه بسیاری شده است و بسیاری از شاعران، شعر‌های زیبایی برای او سروده‌اند. همچنین در آیات قرآن نیز اشاراتی به این پرنده‌ی شگفت‌انگیز شده است. در ادامه با هدهد بیشتر آشنا خواهیم شد.

معرفی هدهد

وجه تسمیه پرنده هدهد

هدهد، شانه به سر، پوپک یا مرغ سلیمان، همگی نام یکی از پرنده‌های راسته‌ی نوک شاخ سانان است. نام «هدهد» برگرفته از صدای این پرنده است. «شانه‌به‌سر» همان‌گونه که از نامش پیداست اشاره به کاکل آن دارد. «پوپک» نیز از ریشه‌ی پوپ به معنای تاج پرندگان گرفته شده است. همچنین نام «مرغ سلیمان» ریشه‌ای تاریخی و اشاره به نقش این پرنده در داستان حضرت سلیمان دارد. 

ویژگی‌های ظاهری

از ویژگی‌های بارز هدهد می‌توان به نوک دراز، تیز و باریک آن اشاره کرد. همچنین روی سر هدهد دسته‌ای پر قرار دارد که مانند یک بادبزن باز و بسته می‌شوند و به او ظاهری استثنایی می‌بخشند. این کاکل شانه مانند بیشتر مواقع بسته است و فقط در مواقع خطر باز می‌شود. طول هدهد ۲۵ تا ۲۹ سانتی‌متر است و طول بالهایش به ۴۴ تا ۴۸ سانتی‌متر می‌رسد. این پرنده سر و بدن قهوه‌ای مایل به صورتی کم رنگ، دم و بال‌هایی با راه راه عرضی پهن سیاه و سفید، کاکل بلندی از پر‌های بلند نوک سیاه و منقار دراز و خمیده برای بیرون آوردن کرم‌ها و حشرات از سوراخ‌ها و زمین دارد. 

زیستگاه شانه به سر

زیستگاه هدهد بیشتر در آسیا، اروپا و شمال آفریقا است. اکثر هدهد‌های شمال آسیا و اروپا در فصل سرد به نواحی گرمسیری مهاجرت می‌کنند، اما هدهد‌های آفریقایی تمام طول سال را یک جا می‌مانند. این پرنده به‌طور پراکنده در بسیاری از نواحی دیگر دنیا از جمله آلاسکا هم دیده شده ‌است. زیستگاه هدهد بایستی دو ویژگی اصلی را داشته باشد؛

۱. وجود زمین‌های بایر یا با پوشش گیاهی کم که بتواند در آن‌ها به دنبال غذای اصلیش یعنی حشرات بگردد.

۲. وجود اجسام عمودی دارای شکاف (مثل درخت‌ها، صخره‌ها و حتی دیوار) که بتواند در آن لانه‌سازی کند.

از آن‌جا که این دو ویژگی در بسیاری از زیست‌بوم‌ها دیده می‌شود؛ هدهد‌ها در زیستگاه‌های مختلفی مانند مناطق گرمسیری، استپ‌های جنگلی، علفزارها و فضا‌های خالی درون جنگل‌ها زندگی می‌کنند و در زمین‌های تغییریافته توسط انسان‌ها همچون مراتع، زمین‌های کشاورزی، باغ‌ها و حتی نواحی شهری هم دیده می‌شوند.

هدهد در قرآن و نقش آن در داستان حضرت سلیمان

هدهد یکی از حیواناتی است که در قرآن به آن اشاره شده است. در سوره مبارکه نمل در آیه‌های ۲۱، ۲۲ و ۲۳ از هدهد یاد شده است. این آیات را در زیر می‌بینیم:

• وَ تَفَقَّدَ الطَّیْرَ فَقالَ ما لِیَ لا أَرَى الْهُدْهُدَ أَمْ کانَ مِنَ الْغائِبِینَ «۲۰»
  و (سلیمان) جویاى حال پرندگان شد و (هدهد را ندید) گفت: مرا چه شده که هدهد را نمى‌بینم؟ (آیا حضور دارد و من نمى‌بینم) یا از غایبان است.
• لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِیداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطانٍ مُبِینٍ «۲۱»
  قطعاً او را کیفرى سخت خواهم داد یا او را ذبح مى‌کنم، مگر آن که (براى غیبت خود) دلیل روشنى (و عذر موجّهى) براى من بیاورد.
• فَمَکَثَ غَیْرَ بَعِیدٍ فَقالَ أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ وَ جِئْتُکَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ یَقِینٍ «۲۲»
  پس دیرى نپایید که (هدهد آمد و) گفت: از چیزى آگاهى یافتم که تو (با همه‌ى عزّت و شوکتى که دارى) از آن آگاه نشده‌اى و براى تو از (منطقه‌ى) سبا گزارشى مهم و درست آورده‌ام.

روایت است که حضرت سلیمان حکومت پر جلال و شکوهی داشت، به طوری که همیشه دسته‌ای از پرندگان بالای سر او پرواز می‌کردند تا مانند سایبانی برای آسایش او عمل کنند. یک روز حضرت سلیمان از روی سوراخ کوچکی که در بالای سر او به وجود آمده بود متوجه غیبت هدهد شد و علت این غیبت بدون اجازه را پرسید و خواست تا دلیل موجهی برای این غیبت بشنود. آن هنگام بود که هدهد خبری از سرزمین سبا داد که ملکه‌ای به نام بلقیس بر آن حکومت می‌کرد و مردمان آن سرزمین به جای خدا، خورشید را می‌پرستیدند. در نتیجه، هدهد سبب آشنایی ملکه بلقیس و حضرت سلیمان و یکتاپرستی او و مردمان سرزمین سبا شد. پیشنهاد می‌کنیم مقاله داستان حضرت سلیمان در قرآن را نیز در ستاره مطالعه کنید.

هدهد در ادبیات ایرانی

حضور هدهد در ادبیات ایرانی بیشتر تحت تاثیر سوره‌ی نمل در قرآن است. شاعران و نویسندگان ایرانی، در شعرها و نوشته‌های خود، به داستان حضرت سلیمان و ملکه سبا و نقش هدهد در این ماجرا اشاره می‌کنند. در بعضی از اشعار هدهد نمادی از پیام‌رسان و راهنمای کمال است. نقش هدهد را در برخی از اشعار شاعران بزرگ ایرانی می‌بینیم:

هدهد سلیمان در قصايد دیوان عرفی شیرازی

غزل شماره ۹۰ دیوان خواجه حافظ شیرازی: 

ای هُدهُد صبا به سبا می‌فرستمت           بنگر که از کجا به کجا می‌فرستمت

غزل شماره ۱۷۴ دیوان خواجه حافظ شیرازی:

مژده ای دل که دگر باد صبا باز آمد          هدهد خوش خبر از طرف سبا باز آمد

هدهد در منطق الطیر عطار

خط و روایت اصلی منطق‌الطیر عطار، روایت ماجرای پرواز مرغان به سوی سیمرغ است. در این داستان سیمرغ استعاره ای از هدف غایی است و هدهد نقش رهبر و راهنمای مرغان را بر عهده دارد. در این داستان هدهد قصد تحول در مرغان را دارد. پرندگان به یکنواختی و زندگی خود خو گرفته بودند. هدهد بی آن که کسی از او خواسته باشد، در آن‌ها دلزدگی به وجود می‌آورد و زندگی خو گرفته‌شان را به هم می‌زند. در نهاد پرندگان، شوق دیدار سیمرغ وجود داشت و هدهد در پی به وجود آوردن تغییر در آن‌ها بود.

افسانه‌هایی راجع به هدهد

• در افسانه‌ها و حکایت‌های ایرانی: روایت شده که هدهد یا شانه به سر در واقع عروسی بود که در شب عروسی‌اش در جلوی آینه موهای خود را شانه می‌زد. پدر شوهرش وارد اتاق شد و موهای او را دید. عروس که بسیار شرمنده شده بود با خجالت با شانه پرواز کرد و از خانه خارج شد و به شکل شانه به سر باقی ماند.
• در یک داستان یونانی قدیمی: روایت شده که وقتی والدین هدهد پیر شدند، هدهد جوان پر‌های قدیمی آن‌ها را چید و بدنشان را لیسید تا آن‌ها جوان شدند. بنابراین هدهد نمادی از مهربانی است. 
• در مصر: هدهد در دیواره نگاره‌های مصری جای گرفته است. در مقبره‌ پتاه‌حوتپ، تصویر کودکی که هدهدی بر روی دست راست او نشسته است را می‌بینیم. این تصویر علت بسیاری از افسانه‌ها و داستان‌های عامیانه راجع به رمز و راز هدهد شده است. 

باورهایی درباره هدهد در طب سنتی و علم امروز

در درمان‌های قدیمی از هدهد استفاده‌ی بسیاری می‌شده است. باور طبیبان بر این بوده که گوشت آن گرم، خشک و قوی است؛ این گوشت قولنج را از بین می‌برد و آرامش بخش است. همچنین برای درمان درد شکم، کلیه و مثانه از آن استفاده می‌شده است. اگر عصاره‌ی آن در چشم ریخته می‌شده، مژه‌های اضافی را از بین می‌برده و حافظه را تقویت می‌کرده است. به علاوه در پیشگیری از جذام نیز مفید بوده است. طبیبان معتقد بودند خوردن پر و زبان آن باعث مهربانی با مردم می‌شود و خوردن گوشت آن نیز از ادرار مکرر جلوگیری می‌کند. خون خشک شده‌ی هدهد در ترکیب با روغن کنجد و سوسن سفید مو‌ها را تیره و موج دار می‌کرده و از پر آن نیز برای کشتن مورچه‌ها و کک استفاده می‌شده است. 

امروزه یافته‌های علمی نشان می‌دهد که هدهد می‌تواند زمین لرزه و طوفان را پیش بینی کند و این مورد تقریبا در دنیای حیوانات بی‌نظیر است. همچنین، هدهد می‌تواند آب‌های زیرزمینی و مکانی را که می‌توان با کندن چاه در آن‌جا به آب رسید را مشخص کند.

هدهد و جادوگری

‌می‌توان راه‌یابی هدهد به امور جادویی را در قرون وسطا ردیابی کرد. به نظر می‌رسد که از خون هدهد برای از بین بردن جن و کابوس‌های بد استفاده می‌شده و اعتقاد بر این بوده که قلب آن بیماری‌ها را درمان می‌کند. از اندام‌های خشک شده‌ی این پرنده نیز برای از بین بردن چشم زخم استفاده می‌شده است. در ایران نیز استفاده از هدهد در امور مربوط به سحر و جادوگری منجر به انقراض آن در برخی نواحی شده است. باور‌های نادرستی در مورد هدهد وجود دارد که باعث شده  تا شکار هرچه بیشتر این موجود افزایش یابد. این پرنده برای دکوراسیون نیز در قفس نگهداری می‌شود که امر خوشایندی نیست. علاوه بر این در یکی از کتاب‌های موجود در مورد طلسم‌ و سحر جمله‌هایی راجع به هدهد وجود دارد: فرد باید بیست و چهار روز یک هدهد را زندانی کند و برای تغذیه به او گلاب بدهد. در روز بیست و پنجم یک چاقوی تیز آماده کند، یک طلسم خاص روی آن بنویسد و سر هدهد را از بدنش جدا کند به نحوی که باید مراقب باشد حتی یک قطره خون آن بر روی زمین ریخته نشود.

خرافات و کتاب‌های مربوط به جادو و طلسم و عدم مجازات فروشنده پرندگان کمیاب در زمینه در معرض انقراض قرار گرفتن این پرنده نقش بسزایی دارند. بنابراین بهتر این است که با تصویب کد‌ها و جریمه‌های فروش این پرندگان و آموزش توسط رسانه‌های جمعی، از زندگی این پرنده محافظت کرد. برای آشنایی با علوم غریبه (کتب ممنوعه علوم غربیه)، خواندن این مطلب در ستاره پیشنهاد می‌شود.

کلام آخر

هدهد که از آن با نام‌های دیگری نیز یاد می‌شود، پرنده‌ی زیبایی است که به خاطر شکل ظاهری پرهای روی سرش شهرت زیادی دارد. از آن‌جا که در گذشته در هر دوره، سران و خردمندان هر قبیله‌ای سعی داشتند از نماد‌ها و داستان‌ها برای نشان دادن خوبی و بدی استفاده کنند برای راحت‌تر شدن این کار وارد دنیای حیوانات می‌شدند و با مثال‌ها و نمادهایی از حیوانات این مفاهیم را بیان می‌کردند. طبق روایات قرآنی و افسانه‌هایی در باب هدهد، هدهد نماد راهنمایی محسوب می‌شود. همچنین در کنار حکایات و روایت‌ها، خرافاتی نیز در باب فواید هدهد شکل گرفته که موجب در خطر قرار گرفتن این پرنده‌ی زیبا شده است. 

همچنین دیدن هدهد در خواب نیز تعبیر خاص خود را دارد. اگر خواب هدهد دیده‌اید و مایل به دانستن تعبیر آن هستید پیشنهاد می‌کنیم مطلب تعبیر خواب هدهد – خوردن گوشت هدهد در خواب چه مفهومی دارد؟ را نیز مطالعه کنید. شما چه اطلاعات دیگری راجع به هدهد دارید؟ آیا داستان‌ها و حکایات دیگری راجع به این پرنده می‌دانید؟ لطفا نظرات و پیشنهادات خود را در قسمت نظرات و پرسش‌ها با ما و دیگر مخاطبین ستاره در میان بگذارید. 

برگرفته از: soeagra