نویسنده: مهناز پیرزاده
بروزرسانی: 5 تیر 1401
پلیکان با نام علمی (Pelecanidae) از خانواده پرندگان آبزی درشت اندام و راسته پلیکان سانان (Pelecaniformes) است که به مرغ سقا نیز شهرت دارد. این پرنده منقار عجیب و گلویی رشد یافته دارد، به طوری که می‌تواند یک ماهی درشت را ببلعد و مقادیر زیادی طعمه را جمع آوری کند.
از گذشته تا به امروز، پلیکان‌ها در اسطوره‌ها و افسانه‌ها ارتباط نزدیکی با انسان داشته‌اند. معمولاً صیادان و ماهیگیران به دلیل حس رقابت با پلیکان‌ها در ماهیگیری، رابطه خوبی با آنها ندارند و معتقدند پلیکان‌ها تعداد ماهی‌ها را کاهش می‌دهند. مهم‌ترین خطراتی که نسل این پرنده را تهدید می‌کند، تخریب زیستگاه آنها و تولید آلودگی صنعتی توسط انسان است. در حال حاضر جمعیت سه گونه از هشت گونه پلیکان‌ها در معرض خطر و انقراض است.
مشخصات ظاهری پلیکان
رنگ پلیکان نابالغ در ابتدا قهوه‌ای است و به تدریج رنگش به سفید چرک تغییر می‌کند. بقیه پرهای اولیه به صورت لکه‌های قهوه‌ای نامنظم در سطح بدن هستند. در زیر پوست قفسه سینه او، بال‌ها و زیر حنجره‌اش کیسه‌های هوایی وجود دارد که به او، این امکان را می‌دهد که بتواند زیر آب هم نفس بکشد.
بر خلاف پرندگان دیگر، او تخم‌های خود را با سینه‌های خود گرم نگه نمی‌دارد، بلکه با پا روی تخم‌ها می‌خوابد و در نتیجه آنها را گرم می‌کند. پاهای این پرنده کوتاه است و هنگام راه رفتن بامزه به نظر می‌رسد.
یکی از ویژگی‌های بارز این پرنده نداشتن زبان است. این پرنده بر خلاف همه پرندگان دیگر زبان ندارد. یکی دیگر از ویژگی‌های ظاهری آنها، وجود پرده کامل بین انگشتان پا است که به آن پای پارویی نیز می‌گویند.
اندازه و وزن
این پرنده غول پیکر بوده و در برخی از گونه‌های آن، طول بال‌ها تا ۳ متر و وزن آنها به ۱۵ کیلوگرم می‌رسد؛ آنها یکی از بزرگ‌ترین پرندگانی هستند که پرواز می‌کنند. این پرندگان می‌توانند پروازی طولانی و در ارتفاع بالا داشته باشند، سنگین‌ترین نوع آن، گونه سفید بزرگ است که وزن آن حدود ۹ الی ۱۵ کیلوگرم است. کوچک‌ترین و سبک‌ترین نوع نیز، گونه قهوه‌ای است که طولی در ابعاد ۱ الی ۱.۵ متر و وزنی در حدود ۳.۵ کیلوگرم دارد.
کیسه جادویی پلیکان
بارزترین ویژگی ظاهری همه آنها در نگاه اول، کیسه پوستی چروکیده زیر منقارشان است. این کیسه بسیار منعطف است و تا انتهای گلو باز می‌شود. برخی تصور می‌کنند که آنها از این کیسه برای نگهداری غذا استفاده می‌کنند، در حالی که آنها از این کیسه برای ماهیگیری استفاده می‌کنند. این کیسه در هنگام ماهیگیری می‌تواند بیش از ۱۰ لیتر آب را در خود جای دهد که معادل ۷ بطری ۱.۵ لیتری است.
حجم کیسه زیر گلو در این پرندگان، ۳ برابر حجم معده آن‌هاست. اما آیا پرنده‌ای می‌تواند با این حجم پرواز کند؟ پاسخ منفی است. این پرنده نمی‌تواند با کیسه‌ای زیر گلوی خود به خوبی پرواز کند، زیرا گردنش کشیده می‌شود تا بقایای غذا وارد مری شود، در حالی که گردن باید در طول پرواز کاملاً فشرده شود.
طول عمر پلیکان
طول عمر این پرنده در محیط طبیعی حدود ۱۵ تا ۲۵ سال است.
ویژگی‌های رفتاری پلیکان
زمانی که آنها غذا نمی‌خورند، به کارهای دیگری مشغول‌اند. گاهی چرت می‌زنند و گاهی طعمه‌ای را شناسایی می‌کنند، یا زمانی را آفتاب می‌گیرند. هنگام غروب آفتاب چشمان خود را می‌بندند و سر خود را روی شانه‌هایشان قرار می‌دهند. همچنین پرهایش او را از سرمای شب محافظت می‌کند.
پلیکان‌ها به دلیل جثه بزرگشان کمتر شکار می‌شوند، اما پرنده آسیب دیده امکان دارد توسط سگ‌ها یا گربه‌های وحشی صدمه ببینند یا توسط پستانداران بزرگ‌تر شکار شود.
شکار گروهی
اغلب آنها برای شکار با هم همکاری دارند. بال‌های خود را روی سطح آب باز می‌کنند و می‌کوبند تا ماهی‌ها را مجبور کنند به سمت آب‌های کم عمق بروند. با این روش می‌توانند به راحتی ماهی‌ها را بگیرند. هنگام صید ماهی، مقدار زیادی آب وارد منقار او می‌شود که قبل از بلعیدن ماهی، سر را به سمت جلو حرکت می‌دهد تا آب اضافی آن خارج شود.
آنها می‌توانند روزانه تا ۲ کیلوگرم ماهی بخورد.
زندگی گروهی
این پرنده عاشق زندگی گروهی و اجتماعی است و در گروه‌های چند صد نفری از آنها زندگی می‌کند؛ بسته به گونه‌ای که دارد، در درختان، درختچه‌ها یا روی زمین لانه می‌سازد.
اوج‌گیری پرواز
آنها بسیار بلند و باشکوه پرواز می‌کنند و می‌توانند با بال‌های بزرگ خود مانند عقاب به ارتفاعات بلند اوج بگیرند و پرواز کنند. البته اوج‌گیری بدون کمک باد کمی برایشان سخت است.
پلیکان‌ها برای پرواز، بال‌های خود را روی سطح آب باز می‌کنند و هر دو پا را به هم می‌زنند تا سرعت کافی برای بلند شدن را به دست آورند. به طور کلی راز پرواز این پرنده، در تفاوت‌های اندک فشار هوای ایجاد شده توسط امواج نزولی و صعودی نهفته است. سرعت پرواز او می‌تواند به حدود ۵۶ کیلومتر در ساعت برسد.
این پرنده قادر است تا ۲۴ ساعت روی زمین پرواز کند.
زیستگاه پلیکان
آنها پرندگان مهاجر هستند و مانند سایر پرندگان مهاجر دنیا بین زیستگاه‌های زاد و ولد و زمستان گذرانی مهاجرت می‌کنند. آنها پرندگان آب زی هستند، بنابراین زیستگاه آنها دریاچه‌های آب شیرین و لب شور، رودخانه‌های بزرگ و سواحل آن‌هاست.
پلیکان‌ها در تمام قاره‌ها به جز قطب جنوب زندگی می‌کنند و از تاسمانی تا سواحل غربی کانادا یافت می‌شوند. البته بیشتر آنها در مناطق گرم زندگی می‌کنند. آنها را می‌توان در سراسر ساحل و در امتداد رودخانه‌های منتهی به دریا جستجو کرد.
در ایران گونه سفید آن در فصل تابستان در دریاچه ارومیه دیده می‌شود، اما در سیستان و بلوچستان نیز دیده شده و تقریباً به تمام تالاب‌های سراسر کشور مهاجرت می‌کنند.
گونه‌های پلیکان
این پرنده دارای ۷ گونه است که ۲ گونه آن، یعنی سفید (مرغ سقای) و خاکستری در ایران یافت می‌شود.
- پلیکان سفید بزرگ
- پلیکان سفید آمریکایی
- پلیکان استرالیایی
- پلیکان خاکستری
- پلیکان نوک‌خال‌خالی
- پلیکان قهوه‌ای
- پلیکان پرویی
- پلیکان پشت‌صورتی
غذای پلیکان
غذای اصلی آنها عمدتاً از ماهی است، اما از دوزیستان، خزندگان، سخت‌پوستان، حشرات، پرندگان و حتی پستانداران نیز تغذیه می‌کنند. اگر خیلی گرسنه باشد، حتی مرغ دریایی هم می‌خورد. او قادر است یک پرنده را به طور کامل ببلعد.
کیسه زیر منقار این جانور برای صید ماهی در آب استفاده می‌شود، همچنین از آن برای نگهداری غذای بلعیده شده برای تغذیه جوجه‌های جوان خود استفاده می‌کند. علاوه بر این، پلیکان از این کیسه برای خنک شدن خود در روزهای گرم استفاده می‌کند. نوع و اندازه طعمه به محل، گونه و اندازه او بستگی دارد. آنها مسافت‌های طولانی را برای یافتن طعمه و همکاری در شکار، تخم‌ریزی و تولید مثل طی می‌کنند.
به طور معمول این پرندگان، روزانه تا ۱.۵ کیلوگرم ماهی می‌خورند و در برخی نقاط گروه‌های بسیار بزرگی تشکیل می‌دهند.
جفت‌گیری و تولیدمثل پلیکان‌ها
جفت‌گیری
گونه‌های خاصی از آنها می‌توانند در تمام طول سال جفت‌گیری کنند، اما برخی دیگر در فصول خاصی عمل جفت‌گیری را انجام می‌دهند. نوع نر در طول جفت‌گیری از روش‌های مختلفی استفاده می‌کند؛ برخی با تغییر رنگ کیسه گردن یا صورت و برخی با پرهای رنگارنگ خود، توجه جنس ماده را به خود جلب می‌کنند.
لانه‌سازی مشترک
پلیکان‌های نر و ماده با هم همکاری دارند تا لانه‌هایی از چوب و برگ درختان، در نزدیکی آب بسازند. نوع ماده معمولاً یک تا سه تخم می‌گذارد. والدین به نوبت تخم را بین پاهای خود قرار می‌دهند تا آنها را گرم نگه دارند.
دوره جوجه کشی بین ۲۸ تا ۳۶ روز است. جوجه‌های متولد شده با گرفتن غذا از منقار والدین تغذیه می‌شوند. این جوجه‌ها در ماه اول باید حدود ۳۰ بار در روز توسط والدینشان تغذیه شوند. جوجه‌ها در ۳ تا ۴ سال بالغ می‌شوند.
سخن پایانی
این پرنده در ایران به مرغ سقا نیز معروف است. شما چه اطلاعاتی در مورد این پرنده دارید؟ نظرات خود را در پایین همین مطلب با ما در میان بگذارید. همچنین پیشنهاد می‌کنیم اگر به دنیای پرندگان علاقمند هستید، مطالب مربوط به «طوطی راهب» و «طاووس» را نیز در ستاره بخوانید.
