نویسنده: سمیه قندهاری
بروزرسانی: ۱۷ آبان ۱۴۰۰
ستاره | سرویس سلامت – طبایع چهارگانه در طب سنتی بسیار مورد توجه می‌باشد. شناخت مزاج و طبیعت بدن در این طب روشی مهم برای بررسی علل بیماری‌ها و حتی خصوصیات رفتاری افراد است. از نظر طب سنتی اگر هر انسانی بر طبق طبع و مزاج خویش عمل کرده و غذای متناسب با طبع خود را در طول زندگی مصرف کند، کمتر بیماری به سراغ او خواهد آمد. از این رو شناخت طبایع چهارگانه برای افراد ضروری است. طبع هر فردی ممکن است گرم، خشک، سرد، تر و یا ترکیبی از آنها باشد اما مردم به طور عمومی افراد را به داشتن طبع سرد و گرم تقسیم می‌کنند.
نظریه طبایع چهارگانه از کجا آمده است؟
در طب سنتی طبع یا مزاج، کیفیتی است که از مخلوط شدن عناصر چهارگانه در بدن پیدا می‌شود. براساس طبیعیات قدیم، جهان نظام طبیعت بر پایه ۴ عنصر اصلی آفریده شده است که عبارتند از: آتش، هوا، آب و خاک. بقراط و دیگران به این چهار عنصر و چهار خاصیت این عناصر (گرمی، سردی، تری و خشکی) معتقد بودند. همچنین قایل بودند که در بدن انسان و حیوان چهار مایع اصلی وجود دارد که عبارتند از: خون یا دم (گرم و تر)، بلغم (سرد و تر)، صفرا (گرم و خشک) و سودا (سرد و خشک). از نظر این قدما دخالت این چهار مایع در کلیه حالات بدنی اعم از تغییرات فیزیولوژیک و پیدایش بیماری‌ها و بهبود حال بیماران موثر است. مقدار و نسبت ترکیب این اخلاط در بدن هر شخصی و در اندام‌های هر فردی، یکی از طبایع چهارگانه یا مزاج گرم، سرد، تر و خشک را به وجود می‌آورد و زمانی انسان در سلامت است که این چهار مایع به نسبت طبیعی و متعادل با یکدیگر در بدن وجود داشته باشد.
طبایع چهارگانه و فصول
قدما معتقد بودند هر کدام از طبایع چهارگانه مثال جهان بیرون و نماینده فصل‌ها و عناصر چهارگانه موجود در طبیعت هستند.
- خون یا دم گرم و تراست، فصل بهار وهوا نیز گرم و تر هستند. در فصل بهار غلبه مزاج خونی زیاد روی می‌دهد.
- صفرا گرم و خشک است، تابستان و آتش هم گرم و خشک‌اند. از علایم این مزاج، تشنگی است.
- سودا سرد و خشک است، پاییز و خاک هم سرد و خشک می‌باشند. این فصل به مزاج سودا نزدیک است وخشکی پوست از علایم این فصل است.
- بلغم سرد و تر است، زمستان و آب هم سرد و تر هستند. غلبه بلغم در این فصل زیاد بروز می‌کند. کندی هضم و بیماری سرماخوردگی بیشتر در این فصل دیده می‌شود.
طبایع چهارگانه و مزاج‌ها
نظریه عناصر و طبایع چهارگانه ریشه و اساس پزشکی سنتی ایران را تشکیل می‌دهد. بدین معنی ساده که اگر کسی سوخت و ساز بدنش بالا باشد مزاجش گرم است. اگر شخصی رطوبت بدنش زیاد باشد مزاجش مرطوب است و افرادی هم دارای مزاج سرد و یا مزاج گرم هستند، البته مزاج افراد معمولاً ترکیبی از دو مزاج است. بر اساس طب سنتی از واکنش چهار عنصر، ۹ نوع مزاج کلی به وجود می‌اید که عبارتند از:
- مزاج معتدل
- مزاج سرد
- مزاج گرم
- مزاج تر
- مزاج خشک
- مزاج گرم و خشک
- مزاج گرم و تر
- مزاج سرد و خشک
- مزاج سرد و تر
خصوصیات افراد با طبایع چهارگانه متفاوت
اگر مقادیر عناصر متضاد، در ترکیب برابر باشد، مزاج حاصل به اعتدال خواهد رسید؛ ولی اگر نتیجه به دست آمده از ترکیب مقادیر عناصر متضاد، در حد وسط نباشد، مزاج حاصل نامعتدل خواهد بود. افراد با طبایع مختلف دارای ویژگی‌های متفاوتی هستند که در ادامه با برخی از آنها اشاره می‌کنیم.
طبع گرم و خشک (صفراوی)
خصوصیات جسمانی:
- لاغر اندام هستند.
- رنگ چهره و سفیدی چشم آنان به زردی می‌زند.
- پوستی گرم و خشک دارند.
- دارای موی سر خشک، ضخیم و عموما تیره رنگ می‌باشند.
- عطش زیاد و دهانی خشک دارند.
- گرمایی هستند و تحمل فصل تابستان را ندارند و بهترین فصل برای ایشان فصل زمستان است.
- کم خواب هستند.
- تمایل به خوردن ترشی‌ها مثل لواشک و سرکه و هم چنین خوراکی‌های سرد مثل خیار و کاهو دارند و به خوردن خوراکی‌های شیرین و ادویه جات کمتر تمایل نشان می‌دهند.
خصوصیات روانی:
- زود عصبانی شده و زود هم آرام می‌شوند.
- افرادی پر جنب و جوش، پر انرژی، باهوش و پرحرف هستند.
طبع گرم و تر (دموی)
خصوصیات جسمانی:
- درشت اندام هستند.
- دارای پوستی سرخ و سفید و موهای پرپشت هستند.
- خواب خوبی دارند گرچه تحمل بی‌خوابی هم برایشان راحت است.
- این افراد نه تحمل گرمای زیاد را دارند و نه تحمل سرمای زیاد، ولی در کل تحمل سرما برایشان راحت‌تر است.
- علاقه به شیرینی و ترشی دارند و تقریبا همه نوع غذا را می‌خورند.
- دهانشان كم رطوبت است و كم تشنه می‌شوند.
- اشتهای زياد و خوراک خوبی دارند.
خصوصیات روانی:
- انسان‌هایی جسور و شجاع هستند.
- معمولا پیشرو و رهبر گروه می‌باشند.
- به طور معمول انسان‌های آرامی هستند ولی هنگام عصبانیت ممکن است رفتارهای مخاطره آمیز داشته باشند.
- خوش مشرب و خون گرم هستند و روابط عمومی خوبی دارند.
- علاقمند به شعر، موسیقی و … نیز می‌باشند.
طبع سرد و تر (بلغمی)
خصوصیات جسمانی:
- چاق و پرچربی هستند.
- موهای کم پشت و نازک و عموما روشن دارند.
- دارای پوستی نرم و مرطوب و سفید هستند.
- تشنه نمی‌شوند و دهان مرطوبی دارند.
- خواب زیادی دارند.
- تمایل به مصرف گرمی‌ها مثل شیرینی و ادویه دارند و تمایل به خوردن سردی‌ها مثل ترشی از خود نشان نمی‌دهند.
- اشتهای زياد و خوراک فراوان دارند، توان هضم غذا در آنان كم است، معده نفاخی داشته و گاهی يبوست دارند و گرايش زیاد به شيرينی و شوری دارند.
خصوصیات روانی:
- این افراد کم انرژی و کند هستند.
- معمولا صبور و آرام هستند و کمتر عصبانی می‌شوند.
- معمولا در کارهایی که نیاز به صبر و حوصله زیاد دارد موفق‌تر هستند.
- از فعالیت‌های بدنی زیاد و سریع معمولا اجتناب می‌کنند.
طبع سرد و خشک (سوداوی)
خصوصیات جسمانی:
- اندامی لاغر دارند.
- کم خواب هستند.
- بینی خشکی دارند.
- افراد با این مزاج پوست خشک و بدون رطوبت و تيره دارند.
- موی سر، خشک و ضخيم يا مجعد و سیاه مات است و معمولا كم مو هستند.
- به شیرینی و گرمی‌ها نسبت به سردی‌ها تمایل بیشتری نشان می‌دهند.
- بیشتر تمایل به هوای گرم دارند و در فصل بهار راحت‌ترند.
- اشتها زياد، ولی خوراک كم است، توان هضم غذا بسيار كم است، نفخ معده فراوان و يبوست دارند.
خصوصیات روانی:
- افراد دارای مزاج سرد و خشک افرادی دقیق، منظم، دوراندیش و محاسبه‌گر هستند و بسیاری از فلاسفه و دانشمندان در این دسته قرار دارند.
علائم سایر مزاج‌ها ترکیبی از علائم بالاست. مثلا علائم مزاج سرد برآیندی از علائم مزاج سرد و خشک و مزاج سرد و تر است.
طبایع چهارگانه در گذر عمر
طبع سرد و گرم افراد حاصل ژنتیک است اما می‌تواند در طول عمر تغییر کند و در سنین مختلف طبع افراد متفاوت می‌شود. قدما نیز معتقد بودند ارتباط تنگاتنگی مابین سال‌های عمر انسان و مزاج او وجود دارد.
- کودکی: مزاج کودک گرم و تر است (خون).
- جوانی: جوانان مزاجی گرم و خشک دارند (صفرا).
- میانسالی: مزاج در میانسالها سرد و خشک است (سودا).
- پیری: در پیری مزاج شخص به طرف سردی و تری می‌گراید (بلغم).
در بهترین حالت رساندن بدن به حالتی از تعادل میان طبایع مختلف است.
