نویسنده: نسرین شجاعی
بروزرسانی: ۲۸ شهریور ۱۴۰۱
اژدها موجودی افسانهای متعلق به دنیای اساطیر، داستان‌سرایی و فانتزی است. داستان‌هایی درباره اژدها در فرهنگ چینی، فرهنگ اروپایی، فرهنگ آمریکای جنوبی، فرهنگ ایرانی و بسیاری دیگر از فرهنگ‌ها وجود دارد. در این مقاله قصد داریم به مفهوم اژدها پرداخته و نمادهای اژدها را در برخی کشورها موردبررسی قرار دهیم.
نماد اژدها چیست و در تاریخ چگونه موردتوجه قرارگرفته است؟
اژدها یکی از ماندگارترین موجودات اساطیری و افسانهای جهان به شمار می‌آید. آن‌ها در داستان‌ها آتش می‌دمند و در تخیلات ما پرواز می‌کنند. گاهی اوقات آن‌ها از انبوهی از طلا محافظت می‌کنند و توسط شوالیه‌ها کشته می‌شوند.
در قدیم مردم به اژدها اعتقاد داشتند به‌گونه‌ای که در حکاکی‌های تاریخی نیز نمایش داده شده‌اند، اما همین موجودات برای بسیاری از اتفاقات ناخوشایند سرزنش می‌شدند. درواقع، اژدها را مقصر بیشتر رویدادهایی که برای آن توضیحی نداشتند، می‌دانستند مانند بیماری، از بین رفتن محصولات زراعی، آب‌وهوای بد و حتی گاهی بروز جنگ‌ها را نیز به گردن اژدها می‌انداختند.
اژدها در بیشتر فرهنگ‌ها و سنت‌های باستانی بسیار موردتوجه قرارگرفته شده است. آن‌ها می‌توانند نیروی خیر یا شر باشند و تقریباً در هرجایی ازجمله در دریاچه‌ها و دریاها، در میان ابرها و رعدوبرق‌ها و حتی در سیاهی غارها زندگی کنند. ویژگی مشترک همه این موجودات این بود که می‌توانستند آتشی را به بیرون بدمند و از قدرت بسیار زیادی نیز برخوردار بودند.
داستان‌های اژدها در بسیاری از فرهنگ‌ها از قاره آمریکا و اروپا گرفته تا هند و چین تا ایران، شناخته شده است. آن‌ها تاریخ طولانی و غنی در اشکال مختلف دارند و همچنین در کتاب‌ها، فیلم‌ها و نمایش‌های تلویزیونی به‌طور برجسته حضور دارند.
خاستگاه نماد اژدها کجا بوده است؟
هرچند مشخص نیست که اولین بار داستان اژدها چه زمانی و از کجا پدیدار شده است، اما مارهای بزرگ و پرنده حداقل در اوایل دوران یونانیان و سومریان باستان توصیف‌شده بودند.
بسیاری از محققان به شباهت قابل‌توجه انواع اژدها به برخی از مارها باهم اشاره کرده‌اند. این شبهِ مارهای عظیم‌الجثه که اغلب قادر به پرواز هم هستند در داستان‌های اساطیری و افسانه‌های نقاط مختلف جهان از شرق آسیا گرفته تا استرالیا و اروپا و قاره آمریکا به‌صورت کاملاً واضح آمده‌اند.
دو نظریه اصلی تلاش کرده‌اند منشاء اژدها را توضیح دهند. اولین و شاید پذیرفته‌شده‌ترین مورد، وجود استخوان‌های دایناسور است. مردم گذشته راهی نداشتند که بدانند این استخوان‌ها متعلق به خزندگان باستانی بیش از ۶۵ میلیون سال پیش است. استخوان‌های عظیم و جمجمه‌های ترسناک ممکن است الهام‌بخش بیشتر داستان‌های انواع اژدها باشند.
یک نظریه جداگانه دیگر نیز بیان می‌کند که اژدهاها ساختاری از ترس‌های جهانی انسان و حیات‌وحش محلی هستند. این نظریه نشان می‌دهد که انسان‌های عصر باستان به‌طور طبیعی از حیواناتی مانند مار، پلنگ و عقاب می‌ترسیدند و ناخودآگاه جمعیِ آن‌ها این حیوانات را به شکلی شبیه اژدها ترکیب می‌کند. حیواناتی مانند کروکدیل‌ها و مارهای بزرگ نیز ممکن است در تصاویر محلی اژدها نقش داشته باشند.
بااین‌حال، تصویری که از اژدها در فرهنگ کشورهای مختلف ترسیم شده است باهم تفاوت‌های بسیاری دارد. به‌عنوان‌مثال، در ایران و کشورهای غربی از اژدها به‌صورت یک هیولای ترسناک نام می‌برند اما در چین و برخی کشورهای دیگر کاملاً برعکس است و باور دیگری نسبت به اژدها دارند. از این موجود یاد می‌شود.
معنی نماد اژدها در ایران
در تاریخ ایران باستان، نماد اژدها نشانه‌ای از وحشت و زشت‌رویی است که حتی این موجود را از یاران اهریمن به شمار آورده‌اند که با خصلت و ذات نیکوی انسان در کشاکش می‌باشد، اما نمی‌تواند آن را به نابودی بکشاند.
البته نباید این مطلب را از یاد ببریم که نماد اژدها به‌جز ایران در قصه‌های افسانهای بسیاری از کشورها نیز نشانه نیروهای پلید و ناپاک می‌باشد و این مفهوم اسطوره‌ای به‌عنوان نیروی اصلی اهریمن و دشمن آفرینش در فرهنگ‌های گوناگون از آن یاد شده است. بررسی روایات افسانهای ایران و ملل دیگر نشان می‌دهد که اژدهایان موجوداتی دوزیست هستند و قادرند هم در خشکی و هم در میان آب زندگی کنند.
اژدها در انواع روایات حماسی و داستانی فولکلوریک ایران باستان، گاهی مانع آب هم به شمار می‌آید و باعث ایجاد خشکسالی و قحطی می‌شده است که ایزد یا پهلوان با نابود کردن آن، آب‌ها را آزاد و رودخانه‌ها را روان می‌نمود. در بعضی از داستان‌ها نیز، اژدها دختران را می‌رباید و یک پادشاه یا پهلوانی با کشتن اژدها، دختران را از اسارت آزاد می‌کند و گاهی با آن‌ها ازدواج می‌کند و یا انتقام خونشان را می‌گیرد.
در دفتر سوم از مثتوی مولوی حکایت و داستان کوتاهی در مورد مارگیری که اژدهایی گرفت و به بغداد آورد، تحت عنوان داستان کوتاه مارگیر و اژدها از مثنوی مولانا آمده است.
معنی و مهفوم نماد اژدها در چین
نماد اژدها در چین و سایر کشورهایی که اژدها به نیکی یاد می‌کنند نمادی از خوش‌شانسی، قدرت و نجابت می‌باشد نه هیولاهایی که در داستان‌های غربی و ایرانی به‌عنوان یک حیوان هولناک به تصویر کشیده شده‌اند. اژدها یکی از ١٢ حیوان زودیاک چینی است که شخصیت و نمادهای نجومی خاص خود را دارد و امپراتوران در چین باستان به‌عنوان پسران اژدها شناخته می‌شدند. به همین دلیل، در آن زمان مردم عادی اجازه نداشتند وسایلی با عکس اژدها داشته باشند. ضمناً در افسانه‌های این کشور اکثر اژدهایان بدن‌های بلندی مانند مار و پنجه‌های تیز مانند شاهین دارند و کمتر شبیه دایناسورها و اژدهای غربی می‌باشند.
انواع نماد اژدها را می‌توان در کنده‌کاری روی پله‌ها، راهروها، مبلمان و لباس‌های کاخ امپراتوری‌های چینی یافت. استفاده از شمایل مربوط به اژدها در زمان امپراتوری برای مردم عادی خلاف قانون بود و تنها برای افراد قدرتمند دربار قابل استفاده بوده است.
علاوه بر این‌ها در افسانه‌های چینی، اژدها به‌عنوان فرمانروای آب‌وهوا، مانند بارندگی، آبشارها، رودخانه‌ها و دریاها به شمار می‌آمده است و چهار پادشاه اژدها هرکدام دریایی از چین را کنترل می‌کردند.
در بسیاری از روستاهای چین، هنوز معابد یا زیارتگاه‌هایی برای عبادت پادشاهان اژدها وجود دارد تا از آب‌وهوای خوب آن‌ها برای برداشت محصول عالی در تمام طول سال بهره‌مند شوند. در دوران ماقبل مدرن، مردم محلی برای دلجویی از پادشاهان اژدها برای جلوگیری از سیل یا خشکسالی، قربانی می‌دادند.
اژدها در فرهنگ چینی به رنگ‌های آبی، سبز، قرمز، سیاه، سفید، زرد و طلایی وجود دارد. رنگ‌های مختلف اژدها نشان‌دهنده چیزهای مختلف است که به شرح زیر می‌باشند:
اژدهای قرمز
رنگ قرمز بهترین رنگ در چین از نظر خوش‌شانسی است و اغلب برای تزئین خانه و ساختمان هنگام عروسی یا برگزاری فستیوال‌ها و جشن‌های مهم استفاده می‌شود؛ بنابراین نماد اژدهای قرمز به معنای خوش‌شانسی می‌باشد.
اژدهای سیاه
نماد اژدهای سیاه چینی اغلب مربوط به انتقام است. در برخی از فیلم‌های چینی، بسیاری از سازمان‌های جنایتکار یا باندهای خیابانی از اژدهای سیاه به‌عنوان نماد خود استفاده می‌کنند. مجرمان اغلب خال‌کوبی‌های اژدهای سیاه روی بازوها یا پشت خود دارند که نشان‌دهنده شر یا انتقام است.
اژدهای سفید
رنگ سفید به‌طور سنتی در فرهنگ چینی با مرگ و سوگواری مرتبط است. بااین‌حال، یک اژدهای سفید چینی نماد خلوص و فضیلت است.
اژدهای آبی و سبز
در فرهنگ چینی، آبی و سبز رنگ‌هایی هستند که نشان‌دهنده طبیعت، سلامتی، شفا، صلح و رشد هستند. اژدهای آبی و سبز نمادی از نزدیک شدن بهار، زندگی جدید و رشد گیاهان است.
اژدهای زرد
از زمان سلسله‌های امپراتوری چین باستان، زرد به‌عنوان رنگ سلطنتی در نظر گرفته شده است و به همین دلیل اژدهای زرد نمادی از یک امپراتور بود. آن‌ها نشان‌دهنده خرد، اقبال خوب و قدرت بودند.
اژدهای طلایی
اژدهایان طلایی چینی با خدایان قدرتمند مرتبط هستند. اژدهای طلایی همیشه نماد ثروت، رفاه و قدرت است.
سخن آخر
اژدها موجودی اساطیری است که هزاران سال است در فرهنگ‌های مردم در سراسر جهان وجود با معانی مختلف دارند. در فرهنگ غربی، این موجود خیالی معمولاً به‌عنوان یک خزنده غول‌پیکر چهارپا پوشیده از فلس توصیف می‌شود که قادر به دمیدن آتش و پرواز با بال‌های قدرتمند خفاش مانند است. در فرهنگ‌های شرقی، اژدها به‌عنوان یک موجود مار مانند بسیار باهوش و بدون بال نشان داده می‌شود. نماد اژدها در برخی فرهنگ‌ها کاملا مثبت و نشانه خیر و نیکی و در برخی کشورها نماد بدی و قحطی است.
