نویسنده: نسرین شجاعی
بروزرسانی: ۳۰ شهریور ۱۴۰۱
نماد فروهر یکی از نمادهای بسیار دوست‌داشتنی نزد ایرانیان است که معانی عمیقی دارد ولی در یک نگاه کلی یادآور پادشاهی و قدرت است. در این مقاله قصد داریم نماد فروهر که در جاهای مختلف آمده است را به‌طور کامل‌تر برایتان توضیح دهیم.
نماد فروهر نشانه چیست؟
اگر بخواهیم کلی‌ترین مفهوم نماد فروهر را بیان کنیم باید بگوییم این نماد، نشانه‌ای از پادشاهی و کیانی در ایران است که در دین زرتشت به‌عنوان ذره‌ای از هستی پرودگار معرفی شده است و در حال حاضر یکی از نشانه‌های ملی ایرانیان محسوب می‌شود.
نماد فروهر در ایران باستان نشانه چیست؟
فروهر که به آن نماد فر کیانی نیز گفته می‌شود، یکی از برترین نشانه‌های ملی ایرانیان است که قدمتی بیش از ۴۵۰۰ سال دارد. این پیکر بالدار پیش از زرتشت، در ایران و خاورمیانه و همچنین تمدن‌های مصر و سومر و آشور نیز وجود داشته و پس از به روی کار آمدن سلسله هخامنشیان اثری جاودانه در میان فرهنگ آریایی‌ها پیدا کرده است.
نماد فروهر در دین زرتشت به چه معنایی است؟
این نشان از دیرباز در سنگ‌نگاره‌های بیستون و همچنین تخت جمشید به چشم می‌خورد و اکنون به اشکال گوناگون در جواهرات، بشقاب‌های نقره‌ای، کاشی‌ها، سنگ‌ها و مواردی از این دست ساخته یا حک می‌شود؛ این نماد از نخستین دهه‌های قرن بیستم میلادی به آتشکده‌ها و زیورآلات زرتشتیان کشیده شد و به‌عنوان نشانی از دین زرتشت رواج پیدا کرد. زیرا توانست نمادی از اعتقادات زرتشتیان نیز باشد.
این در حالی است که قبل از آن تاریخ از نماد فروهر به‌عنوان یک نماد باستانی در ایران یاد می‌کند و آن را به‌عنوان نشان ملی و دوران قدرت و شکوه پارسیان می‌شناسد. تاجی که روی سر نماد فروهر قرار دارد نیز فر پادشاهی ایرانیان را یادآور می‌شود.
همچنین در اعتقادات آیین زرتشت «فره وهر» یا «فره وشی» نماد اهورامزدا نیست بلکه در مفهوم آن، بخشی از وجود پاک اهورامزدا معرفی شده است. به این معنی که گوهری به نام روح که در وجود همه موجودات در جهان از جمله انسان به ودیعه قرار داده شده است و پس از مرگ نیز، به سمت پروردگار بازمی‌گردد.
با وجودیکه فروهر به زمان قبل از زرتشت برمی‌گردد و خود زرتشت نیز اشاره‌ای به آن نداشته، فروهر یکی از مفاهیم پرمایه دین زرتشتی به‌حساب می‌آید. در باور افراد معتقد به دین زرتشت نیز «فروشی» به‌عنوان یکی از نیروهای معنوی به هنگام آفرینش و پیش از پدید آمدن باقی موجودات، وجود داشته و پس از مرگ آنان نیز در عالم بالا پایدار می‌ماند.
طبق اعتقادات زرتشتی، عمر هر دوره از جهان تنها ۱۲ هزار سال تخمین زده شده است. طبق این باور، در ۳۰۰۰ سال اول در جهان معنوی و عاری از جسم مادی، تنها فروهر‌ها حضور داشتند. بنا به خواست اهورامزدا که همان خداوند می‌باشد، فروهر‌ها در دوره دوم ( ۳۰۰۰ ساله دوم) جسم پیدا کرده و در قالب ماده به‌عنوان انسان به این جهان آمده‌اند. حال تعداد این فروهر‌ها به‌اندازه تمامی موجودات روی زمین است و آنان نگهبان تن مادی خود هستند. بنابراین در پایان زندگی حتی وقتی جسمشان از بین می‌رود، خود فروهرشان از بین نخواهند رفت و به عبارتی روح انسان ماندگار می‌ماند تا در جهان بعدی به زندگی خود ادامه دهد.
در اعتقاد زرتشتیان، فروهر‌ها (روح نیاکان) هرساله در شروع ماه فروردین به زمین آمده و در روز ۱۳ فروردین مجدداً به آسمان بازمی‌گردند.
نماد فروهر در تخت جمشید به چه معناست؟
این نماد از زمان هخامنشیان که به پادشاهی کوروش کبیر اداره می‌شد، بیشتر موردتوجه و محبوبیت ایرانیان و بخصوص زرتشتیان قرار گرفت. در این زمان فَرَوَهر یا فره وهر (Farahvahar) نماد فر کیانی (شکوه خسروانی) و نشان اصلی ملی ایرانیان بود. این نماد که قدمت ٤٥٠٠ ساله دارد پیام‌آور گفتار نیک، کردار نیک و پندار نیک برای تمامی آدمیان است که پیکر بالدار یا فروهر، از دیدگاه برخی از ایران‌شناسان سمبلی از اهورامزدا می‌باشد.
در زمان پادشاهی کوروش کبیر از این نماد در بسیاری از قسمت‌های مختلف قصر پادشاهی تخت جمشید به‌عنوان تزئین و نماد قدرت استفاده می‌شد. همچنین بسیاری از جواهرات، ظروف و اجسام زینتی در آن زمان، با این نشان تزئین می‌شدند.
نماد فروهر در نقش رستم چیست؟
این نگاره باستانی که بر فراز بنای تاریخی تخت جمشید و کاخ سه دروازه نقش بسته، در نقش رستم نیز دیده می‌شود. زیرا نماد قدرت است. این امر همچنین نشان می‌دهد که برخلاف تصور برخی افراد، نماد فروهر بیش از اینکه نماد دین زرتشت باشد یک نشانه ملی است که حتی قدمت آن به قبل این می‌رسد که زرتشتیان بخواهند آن را نمادی از اهورامزدا بدانند.
فروهر در اصل فره وهر بوده است که نامی آریایی است و مترادف آن در حال حاضر «روح» شناخته می‌شود و در حقیقت جوهر حیات است و آن را به معنی پرتویی اهورایی می‌دانند که در وجود بشریت و هر مخلوق خداوند به امانت گذاشته شده است. «هارولد والتر بیلی» نیز که خاورشناس و ایران‌شناس نامدار بریتانیایی است، ریشه فروهر را از ریشه ایرانی var- (پوشش، محافظت) و fra- (پس راندن) می‌داند که معنای اصلی آن «دلاوری حفاظت کننده» است.
این نام بیشتر ازآنجا می‌آید که ایرانیان باستان برخلاف سایر اقوام در آن روزگار، انسان را ورای کالبد خاکی، دارای روحی آسمانی می‌دانستند. روحی که حتی پس از مرگ از بدن خاکی جدا شده ولی از بین نمی‌رود و درجایی دیگر به زندگی‌اش ادامه می‌دهد.
نماد فروهر در کتیبه بیستون چگونه است؟
این نماد تا ابتدای قرن بیست میلادی، تنها یک نماد باستانی در ایران محسوب می‌شد که معانی آن را در قسمت‌های قبلی بیان کردیم. در فاصله سال‌های ۱۹۲۰ تا ۱۹۳۰ میلادی، دانشمندی که خود زرتشتی بود، به نام «جی ام اونوالا»، از فروهر به‌عنوان نماد «فره وشی» به معنی روح نگارنده تعالیم زرتشتی، در مقالات خود یاد می‌کند. پس از انتشار این نوع مقاله‌ها، پارسیان از میراث باستانی ایرانی خود یعنی این نماد مهم مطلع شدند و استفاده از آن در کتیبه بیستون با دو نگرش مذهبی و ملی و به‌عنوان نماد زرتشت، آغاز شد و اهمیت ویژه‌ای یافت.
معنای قسمت‌های مختلف نماد فروهر
جالب است بدانید که نماد فروهر علاوه بر معانی کلی که تا اینجا در موردشان صحبت کردیم، به‌صورت جزءبه‌جزء نیز معانی خاصی دارد که همین امر آن را با ارزش‌تر کرده است. در اینجا معنی هر قسمت را برایتان خواهیم گفت:
١. چهره پیرمرد
قسمت سر تا سینه این نماد، نقش مردی سالمند را در تصور هر فردی ایجاد می‌کند که نشان از خرد و تجربه است. درواقع این شکل نمادی از دانایی، جهان‌دیدگی و تجربه پیران خردمند در هر زمان را به نمایش می‌گذارد. همچنین این چهره اشاره به شخصی نیکوکار و یکتاپرست دارد که ظاهر و رفتار مناسب و پسندیده‌اش، می‌تواند الگوی مناسبی برای همه انسان‌ها باشد. از دیگر معانی این چهره می‌توان به کمال آدمی و علاقه به خداپرستی بخصوص بعد از خودآگاهی انسان و بلوغ او اشاره کرد.
٢. دست راست افراشته
دست راست که در این نماد به سمت آسمان بلند شده است اشاره به ستایش و پرستش خداوند یکتا دارد. همچنین نشانه‌ای از بزرگ‌منشی، بالا اندیشی و روشنفکری انسان‌های متعالی است.
٣. حلقه‌ای در دست چپ
این حلقه که در دست چپ پیرمرد دیده می‌شود، نشانه‌ای از عهد و وفاداری نسبت به خداوند و نماد وحدت و همبستگی است. حتی برخی از مورخان اعتقاد دارند که رسم انداختن حلقه ازدواج در دست چپ و روی انگشت حلقه از همین نماد سنتی ایرانی گرفته شده است که در حال حاضر به کل جهان گسترش یافته و نمادی از پیمان وفاداری بین زن و شوهر است.
٤. بال‌های گشوده
بال‌های کشیده که در اطراف پیرمرد هستند به چندین شکل معنی شده‌اند. یکی از مهم‌ترین معانی آن برابری بین همه مخلوقات خداوند است. همچنین پیشرفت و تعالی به سمت خداوند یا اهورامزدا استنباط دیگری است که از نماد بال‌ها می‌توان نتیجه گرفت. روی این بال‌ها سه ردیف پر به چشم می‌خورد که نشانه کردار، گفتار و پندار نیک است که پیامی برای تمام جهانیان است. خط‌های روی بال‌ها را نیز به نشانه ۳۳ امشاسپند یا فرشته در نظر می‌گیرند.
٥. حلقه میان کمر
در میانه این نماد، دایره‌ای بزرگ مانند حلقه دیده می‌شود که به جهان هستی و دایره روزگار اشاره می‌کند. این دایره درواقع نشانه ماندگاری انسان و بی‌پایانی روزگار است. به همین دلیل انسان در میان آن قرار گرفته است و همچنین بازگو می‌کند که هر رفتار و کردار آدمی، به خود او بازمی‌گردد.
٦.پاهای پرنده (دو رشته آویز)
دو سر حلقه نماد فروهر به سمت پایین آویزان است که سمت راست نماد خیر و سمت چپ نماد شر است. این امر نشان از دو عنصر باستانی یعنی «سپنتا مینو» به معنای مقدس که راهنمای خوبی‌ها، اندیشه نیک و سازندگی است و در مقابل، سمت چپ نماد «انگره مینو» به معنای اهریمن، نیروی شر و راهنمای بدی و مظهر فساد و پلیدی‌ها است.
٧. دم پرنده (دامن سه قسمتی)
در قسمت پایین پیکر نماد یک دم یا دامن سه قسمتی وجود دارد که برخلاف سه اصل اولیه، نشان از کردار بد، گفتار بد و پندار بد دارد. در تفسیر این بخش در نوشته‌های تاریخی آمده که بداندیشی، بد گفتاری و بدکرداری و به‌طور اعم بدی‌ها را همواره باید در پایین‌ترین مرتبه و زیر پا قرار داد تا نادیده گرفته شوند.
درنهایت نکته جالبی که به چشم می‌خورد این است که صورت پیرمرد به سمت راست قرار دارد که سمت شرق یا طلوع روشنایی است و به همین دلیل نویدی از شادی، پاکی، راستی و روشنی می‌باشد. بنابراین اگر نمادی دیدید که سر به سمت چپ قرار گرفته بود، نماد اصلی فروهر نیست.
سخن آخر
نماد فروهر نمادی بسیار زیبا با معانی عمیق است که حتی جزءبه‌جزء آن مفاهیم زیبایی دارند. این نماد مظهری عالی از باورهای عمیق و انسانی ایرانیان از قرون گذشته تا به حال است. در این مقاله سعی شد معانی این نماد در نقش‌ها و جاهای مختلف و همچنین بخش‌های متفاوت این نماد به‌طور کامل توضیح داده شود که امیدواریم از آن لذت برده باشید.
ایران
عالی بود سپاسگزارم