نویسنده: مهناز پیرزاده
بروزرسانی: ۱۹ خرداد ۱۴۰۱
هخامنشیان سلسله خود را هخامنش نام‌گذاری کردند. این سلسله از سال ۵۵۰ قبل از میلاد با روی کار آمدن کوروش کبیر به یک امپراتوری تبدیل شد و در سال ۳۳۰ قبل از میلاد توسط اسکندر مقدونی سرنگون شد. سلسله هخامنشی در مدت کوتاهی موفق شد بخش‌هایی از یونان و بابل را فتح کند و وسعت کشور خود را گسترش دهد. در زمان سلسله هخامنشیان هیچ امپراتوری دیگری در هیچ کجای جهان وجود نداشت. از این رو امپراتوری هخامنشی را اولین امپراتوری تاریخ جهان می‌نامند.
چگونگی شکل‌گیری سلسله هخامنشیان
پارس‌ها که هسته اصلی دولت هخامنشی را تشکیل می‌دادند، آریایی‌هایی بودند که به ایران مهاجرت کردند. نام این قوم در کتیبه‌های آشوری آمده است. پس از مهاجرت، ابتدا در اطراف دریاچه ارومیه ساکن شدند. اما به دلیل تهدیدهایی که از سوی دولت آشور دریافت کردند، با تضعیف دولت عیلام به جنوب غربی ایران رفتند.
نام کشور پارسوا برای اولین بار در کتیبه‌های آشوری آمده است. ایرانیان زمانی که در اطراف دریاچه ارومیه بودند تحت فرمانروایی آشوریان و در زمان فرمانروایی فرورتیش تحت فرمانروایی مادها قرار داشتند و زمانی که دولت مادها ضعیف بودند در قلمرو عیلام سابق استقلال یافتند.
پارسیان از اختلافات و ضعف‌های مادها و آشوریان استفاده کردند و انشان را به تصرف درآوردند. کوروش دوم معروف به کوروش کبیر بر مادها پیروز شد و سلسله هخامنشیان را پایه‌گذاری کرد. پس از مدتی کمبوجیه اول، پسر کوروش اول، این دو کشور کوچک را به یک دولت تبدیل کرد و پایتخت خود را از انشان به پاسارگاد تغییر داد.
حکومت پادشاه‌های سلسله هخامنشیان
کوروش دوم که به کوروش کبیر معروف است، با فتح بابل و لیدی، امپراتوری هخامنشی را پایه‌گذاری کرد. پس از کوروش پسرش کمبوجیه به قدرت رسید. مهمترین کار او فتح مصر بود. اوج قدرت هخامنشیان را می‌توان در دوره داریوش کبیر دید. او قلمرو سیاسی ایران را گسترش داد و حکومت هخامنشی را به اوج قدرت رساند. پس از داریوش، با روی کار آمدن خشایارشاه، دولت هخامنشی دچار رکود شد. شکست خشایارشاه در چندین جنگ با یونان، ضربه سختی به امپراتوری او وارد کرد.
پس از خشایارشاه، پسرش اردشیر به قدرت رسید. در زمان او ویشتاسب و برادر بزرگ‌تر اردشیر در باکتریا قیام کردند. اردشیر این شورش‌ها را به شدت سرکوب کرد. پس از مرگ او، جنگ‌های داخلی زیادی برای تاج و تخت رخ داد و خشایارشاه دوم به مدت ۴۵ روز سلطنت کرد، سپس توسط برادرش سغدیانوس ترور شد. سغدیانوس نیز هفت ماه حکومت کرد و توسط داریوش دوم کشته شد.
با روی کار آمدن داریوش دوم، آرامش نسبی در کشور حاکم شد. در زمان او به دلیل آرامش، نیروهای جنگی از آموزش نظامی و ورزیدگی بازماندند. این امر باعث شد تا در زمان حمله اسکندر نتوانند با او بجنگند. جنگ‌های بین آتن و اسپارت که به جنگ‌های پلوپونزی معروف هستند، در این دوره به پایان رسید. داریوش دوم درگذشت و پادشاهی به اردشیر دوم رسید. در زمان اردشیر دوم شورش‌هایی در مصر و آناتولی رخ داد و در زمان اردشیر سوم شورش‌ها فروکش کرد.
پایان سلسله هخامنشیان
شکست سلسله هخامنشی یکی از رویدادهای مهم تاریخ باستان ایران است. این رویداد تاریخ و فرهنگ ایران را تغییر داد و در سرنوشت بسیاری از سرزمین‌های اطراف ایران تأثیر زیادی گذاشت. پس از داریوش اول، آغاز جنگ‌های ایران و یونان و شکست ایران در زمان خشایارشاه، سلسله هخامنشی تضعیف شد.
اردشیر سوم که به جبار معروف بود، با مردم رفتار خوبی نداشت. اما در دوران سلطنت خود به پیروزی‌های زودگذری برای هخامنشیان دست یافت. او فینیقیه را فتح کرد و صیدا را به آتش کشید و مردم بابل را به اسارت گرفت. در دوران سلطنت او فیلیپ مقدونی در یونان به قدرت رسید. سرانجام اردشیر سوم توسط یکی از درباریانش مسموم و کشته شد. پس از او پسرش اردشیر چهارم آمد. اما دو سال بعد او نیز کشته شد و داریوش سوم جانشین او شد.
داریوش سوم معروف به کدمان همان شخصی است که در زمان سلطنت خود به سلسله هخامنشیان پایان داد. اسکندر مقدونی در زمان سلطنت او بر تخت پادشاهی مقدونیه نشست. اسکندر به حملات خود ادامه داد و به ایران حمله کرد و در سه نبرد متوالی گرانیک، ایسوس و گوگمل پیروز شد و تا قلب امپراتوری هخامنشی نفوذ کرد. اسکندر مقدونی در ایران از هیچ کشتار و وحشیگری دریغ نکرد. حمله اسکندر به آسیا، علاوه بر کشورگشایی و ایجاد انگیزه انتقام از ایرانیان، موجب گسترش فرهنگ هلنی مقدونی در ایران نیز شد.
اوج قدرت سیاسی هخامنشیان
اوج قدرت سیاسی هخامنشیان در زمان داریوش هخامنشی شکل گرفت زیرا او شاهی با اراده قوی، واقع‌بین و دوراندیش بود. داریوش مقامات کشوری، فرماندهان نظامی و سایر مدیران را با دقت انتخاب می‌کرد. او نظام شاهنشاهی هخامنشی را بازسازی کرد و تشکیلات جدیدی را تأسیس کرد. امپراتوری هخامنشی در زمان او بیشترین گستره را تجربه کرد. اما پس از او به دلیل عدم کفایت جانشینانش، تلاش او بی نتیجه ماند.
داریوش قانون امپراتوری را اصلاح کرد و قوانین جدیدی برای ایجاد صلح در کشور وضع کرد. او مالیات عادلانه‌ای را بر اموال وضع کرد. علاوه بر این، داریوش امنیت در جاده‌ها را ایجاد نمود و راه‌ها را بهبود بخشید. راه شاهی هخامنشی که سارد را به شوش وصل می‌کرد توسط داریوش پایه‌گذاری شد. این جاده ۲۵۰۰ کیلومتر بود و بیش از ۱۰۰ کاروانسرا در مسیر آن ساخته شد. هرکدام از این کاروانسراها حدود ۲۵ کیلومتر با دیگری فاصله داشتند.
ضرب سکه‌های طلا توسط داریوش نشان دهنده قدرت اقتصادی امپراتوری هخامنشی در زمان اوست. داریوش کانال سوئز را ساخت تا ایران را به دریای سرخ متصل کند. احداث این کانال امنیت اقتصاد ایران و روابط اقتصادی ایران با سایر کشورها و عبور آسان کشتی‌های تجاری را تضمین کرد. داریوش وسعت سیاسی قلمرو خود را با تقسیم آن به ۲۲ ساتراپی سامان داد و شروع به جمع‌آوری سپاه برای تنظیم و تأمین نیروی انسانی کرد. داریوش در این زمینه از نیروهای نظامی و امنیتی استفاده کرد و ارتش جاویدان را تأسیس کرد.
آثار باقی‌مانده از امپراتوری هخامنشی
از دوره هخامنشی آثار و کتیبه‌های زیادی به جای مانده است که مهمترین آثار باقی‌مانده از این دوره به شرح زیر است:
۱. منشور کوروش
از سال ۵۳۸ قبل از میلاد یک لوح گلی پخته شده به شکل استوانه بر جای مانده که حاوی فرمان کوروش کبیر است. این لوح به خط میخی اکدی نوشته شده است. استوانه کوروش در سال ۱۸۷۹ در معبد مردوک در بابل کشف شد. این منشور در حال حاضر در موزه بریتانیا نگهداری می‌گردد. در این استوانه کوروش به شرح چگونگی فتح بابل می‌پردازد و محتوای آن نشان می‌دهد که او چگونه با مردم بابل با احترام رفتار می‌کرد.
۲. پاسارگاد
مجموعه جهانی پاسارگاد یکی از بناهای معماری دوره هخامنشی به شمار می‌آید. این بنای تاریخی به ثبت یونسکو رسیده است. مجموعه پاسارگاد علاوه بر بنای معروف آرامگاه کوروش، کاخ‌ها و بناهای تاریخی دیگری را نیز در خود جای داده است. اما مهمترین این آثار، بنای معروف مقبره کوروش است. این بنا که به آرامگاه مادر سلیمان نیز شهرت دارد، در سال ۵۴۰ قبل از میلاد ساخته شده است.
۳. نقش رستم
این مجموعه باستانی در مرودشت شیراز قرار دارد که به نقش رستم معروف است. در این بنا آثاری از دوره‌های عیلامی، هخامنشی و ساسانی بر جای مانده است. اهمیت نقش رستم برای دوره هخامنشی به دلیل وجود چهار بقعه حکاکی شده در دل کوه رحمت است. این مقبره‌ها متعلق به چهار پادشاه هخامنشی، داریوش اول، خشایارشاه، داریوش دوم و اردشیر اول است. آرامگاه داریوش اول در این مکان به روش سنگ‌تراشی اورارتو ساخته شده است.
۴. کتیبه بیستون
این کتیبه بزرگترین کتیبه جهان است که در ۳۰ کیلومتری شهر کرمانشاه در دامنه کوه بیستون قرار دارد. همچنین کتیبه بیستون اصلی‌ترین کتیبه دوره هخامنشی و یکی از مهمترین اسناد تاریخ جهان به شمار می‌آید. در این کتیبه شرح پیروزی داریوش بر گئومات مغ، به خط میخی نوشته و حکاکی شده است. کتیبه بیستون به خط میخی و به سه زبان پارسی باستان، ایلامی و بابلی است. این کتیبه توسط راولینسون مورد مطالعه قرار گرفت و منجر به کشف کدهای رمزی خط میخی شد.
۵. شوش
شهر شوش یکی از شهرهای تاریخی ایران به شمار می‌آید که قدمت آن به دوره عیلام باز می‌گردد. این شهر توسط آشوربانی پال با خاک یکسان شد و در زمان داریوش اول بازسازی شد. در دوره هخامنشیان شهر شوش به عنوان پایتخت زمستانی هخامنشیان انتخاب شد.
شوش در زمان داریوش هخامنشی مورد توجه ویژه قرار گرفت و داریوش کاخ آپادانا را در آن بنا کرد. آثار بسیاری از این تپه باستانی به دست آمد. از مهمترین بناهای این مکان می‌توان به کاخ اردشیر، هفت‌تپه، ایوان کرخه و کاخ داریوش اشاره کرد.
۶. تخت جمشید و کاخ‌هایش
مجموعه تخت جمشید یکی از بناهای مهم دوران سلطنت داریوش کبیر است. بنای اولیه تخت جمشید توسط کوروش ساخته شد. اما چون داریوش اول کاخ‌های زیادی به آن افزود و آن را به مجموعه‌ای بزرگ تبدیل کرد، به نام او به ثبت رسیده است.
تخت جمشید در سال ۵۱۸ قبل از میلاد به دستور داریوش هخامنشی بنا شد. داریوش برای تکمیل کاخ‌های مجلل و زیبای تخت جمشید عاج فیل را از هند، فیروزه و سنگ‌های قیمتی را از مصر، چوب سدر را از فنیقیه، کاشی‌های زیبا را از بابل و لعل را از بدخشان وارد ایران نمود.
سخن آخر
همانگونه که در این مقاله به آن اشاره شد، دوران حکومت سلسله هخامنشیان در ایران حدود ۲۲۰ سال طول کشید. هخامنشیان تنها حکومتی بودند که در دوران خود بر تمام جهان متمدن آن روزگار حکمرانی کردند. از مهمترین مشخصه‌های این سلسله می‌توان به احترام به آزادی فردی و قومی و بزرگداشت نظم و قانون و تشویق هنر و فرهنگ بومی و همچنین ترویج بازرگانی و دانش اشاره کرد.
