اختراعات جابربن حیان؛ انواع اختراعات و نوآوری های جابربن حیان

ستاره | سرویس محتوای کمک درسی – جابربن حیان دانشمندی است که نامش به گوش دانش آموزان و به صورت کلی جوامع امروزی ایرانی زیاد خورده است. از جشنواره و طرح جابر گرفته تا اختراعات جابربن حیان علوم هفتم دبستان، اسامی خیابان‌ها و …شما چه اطلاعاتی از این دانشمند بزرگ اسلام دارید؟ آیا می‌دانید کشفیات و اختراعات جابربن حیان چه بوده است؟

زندگینامه جابربن حیان

جابر بن حیان کوفی دانشمند شیعی قرن دوم هجری قمری (سال ۱۰۳ یا ۱۰۴) که مجموعه بزرگی از آثار علمی در کیمیا، فلسفه، طب، ریاضیات، نجوم و موسیقی به او نسبت داده شده است؛ هرچند شهرت او به سبب کیمیا است. آثار منسوب به او چارچوبی شیعی دارد. جابر کیمیا را علمی الهی و برترین علم می‌داند که سالک باید بعد از خواندن ریاضی و فلسفه به آن دست یابد.
لقب کوفی در انتهای نام جابر به این معناست وی مدتی در کوفه اقامت داشته است.

نام امام جعفر صادق علیه‌السلام فراوان در کتاب‌های جابر آمده است. زیرا وی از شاگردان امام جعفر صادق علیه‌السلام بوده است. ارتباط جابر با امام جعفر صادق علیه‌السلام باید کوتاه مدت بوده باشد، زیرا شهادت امام جعفرصادق علیه‌السلام در سال ۷۶۵ میلادی یعنی حدود بیست سال پس از ولادت جابر، اتفاق افتاده است.

او را «پدر علم شیمی» نامیده‌اند و بسیاری از روش‌ها (مانند تقطیر) و انواع ابزار‌های اساسی شیمی مانند قرع و انبیق را به او نسبت می‌دهند. پژوهشگران بر این باورند که زادگاه او شهر توس در خراسان ایران است و او از یک خانواده ایرانی بوده است.

آیا جابر شاگرد امام صادق است؟

در اعتقادات مرتبط با شیعه همواره جابر یکی از شاگردان بزرگ امام ششم شیعیان جعفر صادق معرفی می‌شود و آنچه مسلم است این است که جابر خود را شاگرد جعفر صادق می‌دانسته از سویی دیگر برخی مستشرقین غربی مانند هانری کوربن در زمینه شاگردی جابر برای جعفر صادق با احتیاط تشکیک کرده یا مانند الیزر پاول کراوس، مستشرق یهودی، آن را از اساس رد کرده‌اند؛ اگر چه پاسخ‌هایی نیز در رد ادعای کراوس از جمله رساله «مسئله جابری» منتشر شده است.

آثار جابربن حیان

شیخ آغا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعه تعدادی از کتاب‌های جابر بن حیان را یاد می‌کند که عبارتند از: الاسرب، القلعی، ذهب، نحاس، مفتاح الرموز، رحل الطلسم، التدابیر در علم کیمیا، الکامل در علم کیمیا و …

اسماعیل پاشا بغدادی در کتاب اسماءالمولفین گوید: جابربن حیان عبدالله کوفی طرسوسی، ابوموسی شاگرد امام جعفر صادق (ع) در سال ۱۶۰ در گذشت. مصنفات او عبارتند از: الارشاد فی التعبیر، اسرار البراینات، الایضاح فی علم الکاف، علل المعادن، الاحراق، الشعر، مهج النقوس، الخواص الکبیر.

در نهایت او گوید مجموعه آثار جابر ۲۳۲ کتاب بوده است.

خوانساری نیز گوید: جابر آثاری دارد، از جمله کتاب منتخب است که در صنعت طلسمات تدوین نموده، نیز کتاب طلسمات کبیر است که در پنجاه مقاله گرد آورده است، کتاب مفتاح که در صور درجات و تاثیر آن در احکام نجومی، و کتاب الجامع در اسطرلاب علمی و عملی و مشتمل بر هزار باب و اندی است.

در کتاب دائره المعارف آریانا ذیل جابر آمده است: ابوموسی جابربن حیان ازدی، کیمیادان مشهور عرب در نزد میحیان قرون وسطی مشهور بوده، نسبتش را گاهی طوسی و گاه طرسوسی نوشته‌اند. گویند وی نخست از فرقه صائبه بوده و از این جهت او را حرانی یاد کرده‌اند.

در تعلیقات الذریعه، ذیل کتاب التدابیر تالیف جابر آمده است که جابربن حیان به برامکه پیوست و در دستگاه آن‌ها به کار تالیف و تصنیف پرداخت و برمکیان را به وزارت خود برگزید و وزارت آنان تا سال ۱۸۷ دوام پیدا کرد. بعد از سقوط برامکه، جابربن حیان به کوفه رفت و در آنجا مخفی شد. این که از جابر با برمکیان نام برده شده، گواه بر این مدعا است. او بعدا کوفه را ترک کرد و به خراسان رفت و در طوس وفات یافت.

 

 

اختراعات جابربن حیان

۱. اختراع عنبیق (الانبیق): انبیق ظرفی است برای تقطیر مایعات و گرفتن عصاره و عرق. البته برخی اختراع آن را به کلئوپاترای کیمیاگر در حدود قرن سوم بعد از میلاد نسبت داده‌اند.

۲. ابداع قلم نوری: قلمی که جوهر آن در تاریکی نیز نور می‌دهد. (احتمالا با استفاده از خاصیت فسفرسانس این اختراع را انجام داده‌است).

۳. معرفی فرایندهای تقطیر و تبلور

۴. کشف مواد شیمیایی متعددی همچون:

• هیدرو کلریک اسید
• نیتریک اسید
• تیزاب (مخلوطی از دو اسید یاد شده که از جمله اندک موادی است که طلا را در خود حل می‌کند)
• سیتریک اسید (جوهر لیمو)
• استیک اسید (جوهر سرکه)

۵. معرفی انواع روش‌های استخراج و خالص سازی طلا

۶. محافظت از زنگ زدن آهن در برابر رطوبت

۷. حکاکی روی طلا

۸. رنگ‌رزی و نم ناپذیر کردن پارچه‌ها

۹. دسته‌بندی امروزی عنصرها به فلز و نافلز را نیز می‌توان در دست نوشته‌های او پیدا کرد.

تعریف فلزات از دیدگاه جابر بن حیان

جابر هفت فلز: طلا، نقره، مس، آهن، سرب، جیوه و قلع را «فلزات اصلی» می‌دانست. این فلزات به تعبیر جابر اساس صنعت کیمیا را تشکیل می‌دهند. به عبارت دیگر قوانین علم کیمیا بر این هفت فلز استوار است. با این حال، خود این کانی‌ها از ترکیب دو کانی اساسی، یعنی گوگرد و جیوه بوجود می‌آیند که به نسبت‌های مختلف، در دل زمین، با هم ترکیب می‌شوند؛ بنابراین، تفاوت میان فلزات هفت گانه تنها یک تفاوت عرضی وجود دارد نه جوهری که محصول تفاوت نسبت ترکیب گوگرد و جیوه در آن است. اما طبیعت هر یک از گوگرد و جیوه تابع دو عامل زمینی و زمانی است. به عبارت دیگر، تفاوت خاک زمینی که این دو کانی در آن بوجود می‌آیند و همچنین تفاوت وضعیت کواکب به هنگام پیدایش آن‌ها موجب می‌شود که طبیعت گوگرد یا جیوه تفاوت پیدا کند.

قلع: دارای چهار طبع است. ظاهر آن، سرد و‌تر و نرم و باطنش گرم و خشک و سخت … پس هرگاه صفات ظاهر قلع به درون آن برده شود و صفات باطنی آن به بیرون آورده شود، ظاهرش خشک و در نتیجه قلع به آهن تبدیل می‌شود.

آهن: از چهار طبع پدید آمده‌است که از میان آنها، دو طبع، یعنی حرارت و خشکی شدید به ظاهر آن اختصاص دارد و دو طبع دیگر یعنی برودت و رطوبت به باطن آن. ظاهر آن، سخت و باطن آن نرم است. ظاهر هیچ جسمی به سختی ظاهر آن نیست. همچنین نرمی باطن آن به اندازه سختی ظاهرش است. از میان فلزات جیوه مانند آهن است. زیرا ظاهر آن آهن و باطن آن جیوه است.

طلا: ظاهر آن گرم و‌تر و باطنش سرد و خشک است. پس جمیع اجسام (فلزات) را به این طبع برگردان. چون طبعی معتدل است.

زهره (مس): گرم و خشک است، ولی خشکی آن از خشکی آهن کمتر است، زیرا طبع اصلی مس، همچون طلا، گرم و‌تر بوده‌است، اما درآمدن خشکی بر آن، آن را فاسد کرده‌است؛ لذا با از میان بردن خشکی، مس به طبع اولیه خود برمی گردد.

جیوه: طبع ظاهری آن سرد و‌تر و نرم و طبع باطنی‌اش گرم و خشک و سخت است؛ بنابراین ظاهر آن، همان جیوه و باطنش آهن است. برای آن که جیوه را به اصل آن یعنی طلا برگردانی، ابتدا باید آن را به نقره تبدیل کنید.

نقره: اصل نخست آن، طلا است، ولی با غلبه طبایع برودت و یبوست، طلا به درون منتقل شده‌است و در نتیجه ظاهر فلز، نقره و باطن آن طلا گردیده است؛ بنابراین اگر بخواهی آن را به اصلش یعنی طلا برگردانی، برودت آن را به درون انتقال ده، حرارت آن آشکار می‌شود. سپس خشکی آن را به درون منتقل کن، در نتیجه، رطوبت آشکار و نقره تبدیل به طلا می‌شود.