معرفی کامل «پرنده هما» یا همای سعادت!

پرنده هما از جمله شخصیت‌های پرطرفدار و نام آشنا در افسانه‌های ایرانی بوده و از جایگاه خاصی نیز برخوردار است. هما در واقع همان کرکس ریشدار است که به مرغ سعادت نیز معروف است. در روایات ایرانی معروف است که چنانچه سایه همای سعادت بر سر کسی افتد به آن فرد سعادت و کامروایی می‌رسد. در این مطلب می‌توانید بیشتر با این پرنده تاریخی آشنا شوید. 

 

 

آشنایی با پرنده هما 

پرنده هما، با نام علمی Gypaetus barbatus و نام انگلیسی Bearded vulture به عنوان یک مرغ استخوان‌خوار، از پرنده‌های شکاری و بومی ایران محسوب می‌شود. هما با نام کرکس ریشو، یکی از پرنده‌های حفاظت شده در مناطق کوهستانی کشورمان است که از جثه‌‌ای بزرگ برخوردار است. کرکس ریش دار را از تیره قوشیان و راسته قوش‌سانان می‌شناسند. 

شاید برایتان جالب باشد که بدانید لوگوی شرکت هواپیمایی ملی کشورمان ایران برگرفته از پرنده هما است.

این نوع کرکس در هر منطقه با رنگبندی‌های مختلف دیده می‌شود. طبق مشاهدات و بررسی‌های انجام شده، ثابت شده که این نوع پرنده برای اینکه ابهت و چهره وحشتناک خود را بیشتر جلوه دهد، پرهای خود را با ریختن خاک سرخ به آنها قرمز و گیرا می‌کند. گفته شده این عملیات کرکس حدود یک ساعت زمان می‌برد تا در نهایت خود را کاملا با خاک آغشته کند و رنگ سرخ آتشین بگیرد. 

اثبات شده که به طور کلی این پرنده به رنگ‌های قرمز و نارنجی آتشین علاقه دارد، زیرا برگ و چوب‌های به این رنگ را هم جمع آوری می‌کند. جالب اینجاست که حتی کرکس ریشداری هم که در قفس باشد چنین رفتاری را از خود نشان می‌دهد و این به غریزی بودن این رفتار اشاره می‌کند نه اکتسابی بودن آن. 

هدف از پاشیدن خاک‌های سرخ و نارنجی به پرها در کرکس‌های ریشو استتار نیست. محققان به این نتیجه رسیده‌‌اند که اندازه و سن آنها در شدت این رنگها تاثیرگذار است. رنگ نارنجی و قرمز درواقع سمبل و نمادی از میزان سن و مرتبه آنها در بین کرکس‌های ریش‌دار بشمار می‌رود.

طول عمر کرکس ریشدار تا ۴۵ سال می‌باشد که متأسفانه با شکارهای غیر مجاز توسط شکارچیان این گونه پرنده شکاری در ایران در خطر انقراض قرار دارد. 

 

مشخصات ظاهری همای سعادت 

همای سعادت با جثه بزرگی که دارد، یکی از پرندگان شکاری معروف از ایران کهن تاکنون بوده است. قد پرنده هما یا کرکس ریش‌دار در برخی موارد تا ۱٫۲ متر می‌رسد. اندازه بال‌های هما حدودا بین ۲ تا ۳ متر و با وزن ۴٫۵ تا ۷ کیلو گرم می‌باشد که این ابعاد او را به پرندگان شکاری با جثه بزرگ تبدیل کرده است. پرنده همای بالغ، بال‌‌هایی لوزی شکل، کم عرض و تا حدودی دراز و نوک تیز دارد که در نهایت در زمان باز بودن طول آنها بـه ۳ متر می‌رسد.

دم و قسمت‌های پشتی بال‌ها به رنگ سیاه می‌باشد، سطح شکم آنها نارنجی رنگ متمایل بـه قرمز و زرد و سینه به طور کامل از نارنجی تا قرمز متغیر اسـت. سر و گردن این نوع کرکس یا لاشخور، برخلاف سایر لاشخورهای معروف، پوشیده از پر می‌باشد. شاید این ویژگی برای این است که آنها ذاتا لاشخور نیستند و استخوان می‌خورند. گردن همای سعادت نارنجی و دو رشته پرهای سیاه رنگ همچون سبیل از دو سمت منقارش آویزان می‌باشد. 

 

 

زیستگاه پرنده کرکس ریش دار 

کرکس‌های ریش دار عمدتا در مناطق کوهستانی مرتفع زندگی می‌کنند. آنها بین ۳۰۰ متر تا ۴۵۰۰ متر بالاتر از سطح دریا یافت می‌شوند، اما معمولاً در ارتفاعات بالای ۲۰۰۰ متری دیده می‌شوند.

زیستگاه‌های بسیار بزرگ که از ۲۵۰ تا ۷۰۰ کیلومتر مربع وسعت دارد، با مناطقی به وسعت ۷۵۰۰ کیلومتر مربع برای جستجوی غذا به این نوع کرکس تعلق دارد.

از آنجایی که آنها معمولاً زمان خود را در نقاط مرتفع مشرف به مراتع یا علفزارهای محل زندگی شکارچیان می‌گذرانند، زاویه دید آنها بسیار وسیع است. آنها با استفاده از چنین امکانی، دسترسی به بقایای شکارهای شکار شده توسط سایر موجودات را فراهم می‌کنند.

به طور کلی این پرنده سعادت را می‌توان در رشته کوه‌های مرتفع قاره‌های آفریقا، در کوه‌های جنوب اروپا و آسیا پیدا کنید. در کشور ایران نیز منطقه حفاظت شده گنو یکی از زیستگاه‌های معروف این پرنده می‌باشد. 

 

 

غذای کرکس ریش دار

پرنده هما همچون سایر گونه‌های کرکس گوشتخوار است، اما رژیم غذایی منحصر به فردی دارد که عمدتاً از استخوان تشکیل شده است. آنها نیز همچون بسیاری دیگر از کرکس‌ها، لاشخورهایی هستند که لاشه حیوانات مرده را می‌خورند. علاوه بر این، کرکس ریش‌دار برای تغذیه خود شکار لاک پشت‌ها و گونه‌های مختلف پرندگان را نیز اجرا می‌کند. 

رژیم غذایی کرکس‌های ریش دار شامل استخوان (۸۵ درصد) و مردار است. اگرچه ضایعات گوشت یا پوست بخش مهمی از رژیم غذایی جوجه لاشخورهای ریش دار است، اما در بزرگسالی ترجیح می‌دهند با استخوان تغذیه شوند. 

کرکس‌های ریش‌دار دارای ترشحات اسیدی بسیار بالایی در معده خود هستند که به آن‌ها اجازه می‌دهد تا استخوان‌ها را در مدت زمان ۲۴ ساعت به طور کامل هضم کنند. استخوان‌های خوراکی مورد نظر برای این لاشخورها می‌توانند تا ۱۰ سانتیمتر قطر و ۴ کیلوگرم وزن داشته باشند. کرکس‌های ریشو از تکنیک‌های مشابهی برای کشتن طعمه‌هایی همچون پستانداران کوچکتر مانند لاک پشت‌ها، پرندگان کوچک، مارموت‌ها و خرگوش‌ها استفاده می‌کنند.

آنها به طور غریزی استخوان‌های بزرگتر را برای اینکه به قسمت‌های کوچکتر تقسیم شود از ارتفاع زیاد به پایین پرتاب می‌کنند. حتی لاکپشت‌های زنده را نیز به همین روش شکار و تغذیه می‌کنند. 

کرکس‌های لاشخور ریش‌دار که البته از لحاظ ظاهری هم شباهتی به لاشخورها ندارند، زمانی که همه موجودات از لاشه دور شدند، او پس از انتظار به لاشه حمله می‌کند و با منقار قوی خود اقدام به جدا کردن استخوان‌های طعمه خود می‌کند.

کرکس‌های ریش دار به منظور دستیابی سریع به لاشه‌های مردار، به شدت از قدرت بینایی بالایی برخوردار هستند. به طور کلی پرنده هما شکار خود را با احساسات طبیعی و قوی خود نظیر حس بینایی، لامسه، شنیداری و شیمیایی درک می‌کنند. 

 

 

جفت گیری و تخم گذاری پرنده هما 

پرنده‌های هما تک همسر هستند. گاهی، در مناطقی از کشورهای اسپانیا و فرانسه، گونه‌های مجرد آنها به عنوان شوهر دوم به زوجی دیگر ملحق می‌شود. پرنده همای ماده هم برای اینکه شانس تخم گذاری خود را بیشتر کند پرنده نر دوم را می‌پذیرد و این چنین از حمایت هر دو شوهر برخوردار می‌شود.

کرکس‌های ریشو معمولاً شکارچیان بی‌صدا هستند. با این حال، آنها در طول جفت‌گیری صداهای بلند قهقهه مانندی تولید می‌کنند. در طول نمایش‌های خواستگاری یا جفت‌گیری، کرکس‌های ریش‌دار به صداهای تیز و از ته گلویی مانند «کولیک، کولیک» و با صدای بلند معروف هستند.  آنها همچنین ممکن است گونه‌های دیگر را در هوا تعقیب کنند تا از مرزهای سرزمینی خود محافظت کنند و از جفت خود دفاع کنند. پرنده هما در اصل از کرکس‌های دنیای قدیم محسوب می‌شوند و مانند سایر اعضای این گروه، حس بویایی توسعه نیافته‌‌ای دارند.

طبق مشاهدات، این پرنده فقط سالی یکبار اقدام به جفتگیری می‌کند و برای تخم گذاری یک تا دو عدد تخم می‌گذارند. جوجه‌های متولد شده پرنده هما پس از ۱۰۷ تا ۱۱۷ روز شروع به پرواز کردن می‌کنند.

 

پرنده هما در تخت جمشید 

پرنده هما همچون ققنوس در افسانه‌های ایرانی صاحب کرامت و جایگاه والایی بوده و در ادبیات ایران نمادی از سعادت و کامیابی است.

در کنده‌کاری‌های سر ستون‌های تخت جمشید نقش همای سعادت به وضوح قابل مشاهده است. علاوه بر این، در خرابه‌های پارسه یا همان تخت جمشید دو مجسمه سنگی از همای سعادت پیدا شده که به اهمیت این نماد در دوران هخامنشی اشاره می‌کند. 

یکی از خصوصیات ظاهری که به وضوح در نقاشی‌های پرنده هما  تخت جمشید دیده می‌شود، نمایش پرهای صورت و گردن کرکس ریشدار است. از ضعف‌هایی که در این طرح‌ها می‌توان به آن اشاره کرد، عدم توجه به ساختار ریش مانند آنها در پایین منقارشان است. از موارد دیگری که به خوبی آنها را به نمایش گذاشته‌‌اند توجه به وجود حالت برجستگی روی قسمت بالای چشم همای سعادت است که به وضوح می‌توان مشاهده کرد. 

طبق روایات در ادبیات داستانی ایران، هر زمان که پادشاهی از دنیا می‌رفت و فرزندی برای جانشینی تخت و تاج نداشت، همه مردم در مکانی جمع می‌شدند و پرنده هما را رها می‌کردند و در آخر همای سعادت بر سر هرکس می‌نشست، او به سعادت می‌رسید و پادشاه می‌شد. لازم به ذکر است که هما مانند ققنوس پرنده‌‌ای افسانه‌ای نیست و واقعا وجود داشته است. 

 

و در آخر بیتی از سعدی، در مورد پرنده هما:

همای بر همه مرغان از آن شرف دارد
که استخوان خورد و جانور نیازارد

 (سعدی)