نویسنده: رویا سهرابی
بروزرسانی: ۱۶ خرداد ۱۴۰۱
در میان عرفای قرن هشتم هجری، نام شاه نعمت الله ولی به سبب اشعار و آثار گرانبهایش به وفور ذکر شده است. در این مطلب به خلاصه‌ای از زندگینامه وی، ارتباط او با حافظ، اشعار شاه نعمت الله ولی و آثار و مرگ وی می‌پردازیم تا آشنایی بیشتری با این شاعر قرن هشتم هجری قمری پیدا کنیم.
زندگینامه شاه نعمت الله ولی
تولد
سید امیر نورالدین نعمت الله معروف به شاه نعمت الله ولی در ۱۴ ربیع‌الاول سال ۷۳۱ هجری قمری در حلب به دنیا آمده است. عده‌ای محل تولد او را کوهبنان کرمان می‌دانند اما تذکره نویسان می‌گویند او در حلب سوریه به دنیا آمده و از نوادگان امام محمد باقر (ع) است.
ورود به تصوف
وی علوم مقدماتی را از شیخ رکن‌الدین شیرازی، علم بلاغت را از شمس‌الدین مکی، اصول و فقه را از قاضی عضدالدین ایجی و حکمت را از سید جلال‌الدین خوارزمی یاد گرفت. از طرف دیگر سال‌های زیادی را به ریاضت و تزکیه نفس پرداخت و برای این منظور به هرات، حجاز، ماوراءالنهر و برخی دیگر از شهرهای جنوبی ایران سفر کرد. در یکی از این سفرها بود که با شیخ عبدالله یافعی آشنا شد و برای مدت ۷ سال اصول عرفان و تصوف را از او یاد گرفت.
در بخشی از زندگینامه شاه نعمت الله ولی آمده است که او بعد از یادگیری عرفان و تصوف، ابتدا به خراسان و بعد از آن به شهر کش که تیمور گورکانی در آنجا بود رفت و مردم را به تصوف دعوت کرد. کم‌کم با زیاد شدن پیروانش، تیمور دستور داد که از را از خراسان بیرون کنند. سپس به هرات رفت و مدتی نیز آنجا بود تا اینکه در نهایت شهر ماهان کرمان را برای اقامت و دعوت پیروانش به تصوف انتخاب کرد. او ۲۵ سال پایانی عمرش را در این شهر سپری کرد و در همان‌جا نیز از دنیا رفت.
بنیان‌گذاری سلسله نعمت الله ولی
شاه نعمت الله طریق جدیدی در تصوف ایجاد کرد و آن را به نام خود «نعمت الله یه» نام نهاد که بعدها به هند انتقال پیدا کرد. با گذشت زمان و روی کار آمدن سلسله قاجار، این فرقه از هند به ایران بازگشت.
خانواده و نوادگان او
پدر شاه نعمت الله ولی میعبدالله سوری و مادرش ایرانی بود. شاه نعمت الله ولی فرزندی به نام خلیل‌الله دارد که بعد از پدر، جانشین او در فرقه نعمت الله شد. از نوادگان وی در حال حاضر با نام شاه نعمت الله ی یاد می‌شود.
مذهب شاه نعمت الله ولی
اکثر عرفا ازجمله مستوفی بافقی معتقدند شاه نعمت الله ولی شیعه است، اما عده‌ای دیگر همچون حمید فرزام بر این باورند که ارادت شاه نعمت الله ولی به امام علی (ع) نمی‌تواند دلیل شیعه بودن او باشد؛ با توجه به مستندات دیگری مانند شاگردی یافعی و ارادت او به خلفای راشدین، می‌توان او را اهل تسنن دانست.
آثار شاه نعمت الله ولی
آثار شاه نعمت الله ولی زیاد است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به دیوان ۱۲ هزار بیتی به نام «دیوان اشعار» اشاره کرد که از قالب‌های شعری قصیده، مثنوی، رباعی و غزل تشکیل شده است. نسخه خطی این دیوان در کتابخانه آستان قدس رضوی قرار دارد؛ اما دیوان او چندین بار در تهران و کرمان تجدید چاپ شده است.
از دیگر آثار شاه نعمت الله ولی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- منظومه فی تحقیق الایمان
- ارواح شاه نعمت الله
- رساله نصایح منظومه
- رساله شرح فصّ الاول من فصوص الحکم
- اشعار شاه نعمت الله ولی
- خوابنامه
اشعار شاه نعمت الله ولی
بخش دیگری از زندگینامه شاه نعمت الله ولی به این موضوع می‌پردازد که در آن دوره، از زبان فارسی خیلی کم استفاده می‌شده و به دلایلی همچون بی‌ثباتی اوضاع زمانه، کسادی علم و ادب و عدم وجود شاهان سخن شناس، شعر رونق چندانی نداشته است. در آن دوره به خاطر مشکلات فراوانی که در اوضاع اجتماعی وجود داشت، روحیه مردم طوری بود که آمادگی پذیرش تعلیمات صوفیه را داشتند، بحث‌های عرفان و تصوف خریدار داشت و این باعث می‌شد عرفایی همچون شاه نعمت الله ولی زبان شعری خود را به این سمت و سو هدایت کند و از سبک ابن عربی در عرفان بهره برده و آن را در قالب نظم به جامعه ارائه کند.
اشعار شاه نعمت الله ولی قالب‌های شعری زیادی دارد اما شهرتش به خاطر غزل‌سرایی است. بحرهای هزج، رمل و رجز در شعرهای او استفاده شده و کاربرد لغات کهن در شعر او بسیار کم است. او از شعر برای بیان مسائل عرفان و تصوف بهره می‌برده است.
به اعتقاد ادوارد براون، ایران‌شناس انگلیسی، شاه نعمت الله بیشتر در تصوف و عرفان شهرت داشت تا شعر و شاعری. او به سبب پیروی از مکتب محی‌الدین عربی، به اصطلاحات خاص عرفان او کاملا مسلط بود و بکار بردن این اصطلاحات را در آثار خود امری عادی می‌دانست.
شاه نعمت الله ولی و حافظ
در بخش دیگری از زندگینامه شاه نعمت الله ولی در مورد ارتباط و دیدار او با حافظ و تاثیر از شعر و اندیشه یکدیگر، مطالبی نوشته شده است. برخی از منابع ذکر کرده‌اند که مصرعی از شعر حافظ در تعریض به شعر شاه نعمت الله ولی سروده شده است:
آنان که خاک را به نظر کیمیا کنند
آیا بود که گوشه چشمی به ما کنند
این در حالی است که بررسی دوره تاریخی زندگی این دو شاعر نشان می‌دهد که وقتی شاه نعمت الله ولی به شیراز می‌رود، حافظ زنده نبوده است. در واقع حافظ قبل از شاه نعمت الله ولی می‌زیسته و شاه نعمت الله ولی اشعار او را خوانده و در نوشته‌هایش از این اشعار تاثیر گرفته است.
پیشگویی‌های شاه نعمت الله ولی
پیشگویی‌های شاه نعمت الله ولی بین مردم و عامه بازتاب‌های زیادی داشته است. قصیده‌ای منسوب به او وجود دارد که در آن، آینده ایران، برخی از حوادث تاریخی و ظهور امام دوازدهم را پیش‌بینی کرده است. در این قصیده به نام (قدرت کردگار می‌بینم، حالت روزگار می‌بینم), تاریخ ظهور امام دوازدهم سال ۹۰۹ هجری قمری تعیین شده است.
شاه نعمت الله ولی زندگی پر فراز و نشیبی داشته و در زمانه خود، مورد غضب شاهان عصر بوده است؛ ازاین‌رو، به ناچار چندین بار محل زندگی خود را تغییر می‌دهد.
لازم به ذکر است که اخلاق صوفیانه و منش عارفانه او سبب شده که در مواردی برخی کرامات و پیشگویی‌ها را به او نسبت دهند.
نظر علما در مورد شاه نعمت الله ولی
در ادامه نظر رهبر در مورد علائم ظهور و تطبیق اشعار شاه نعمت الله ولی را می‌خوانیم:
“در طول تاریخ مدعیانی بودند؛ بعضی از مدعیان هم، یک علامتی را بر خودشان یا بر یک کسی تطبیق کردند؛ همه‌ی این‌ها غلط است. بعضی از این چیزهایی که راجع به علائم ظهور هست، قطعی نیست؛ چیزهایی است که در روایات معتبرِ قابل استناد هم نیامده است؛ روایات ضعیف است، نمی‌شود به آن‌ها استناد کرد. آن مواردی هم که قابل استناد هست، این‌جور نیست که بشود راحت تطبیق کرد.
همیشه عده‌ای این شعرهای شاه نعمت الله ولی را – در طول سال‌های متمادی و در موارد زیادی – بر آدم‌های مختلفی در قرون مختلف تطبیق کردند که بنده دیدم. گفتند بله، اینی که گفته من فلان کس را، فلان جور می‌بینم، این فلان کس است؛ یک شخصی را گفته‌اند. باز در یک زمان، صد سال بعد مثلا، یک کس دیگری را پیدا کردند و به او تطبیق کردند! این‌ها غلط است، این‌ها کارهای منحرف‌کننده است، کارهای غلط انداز است.
وقتی انحراف و غلط به وجود آمد، آن وقت حقیقت، مهجور خواهد شد، مشتبه خواهد شد، وسیله‌ی گمراهی اذهان مردم فراهم خواهد شد؛ لذا از کارِ عوامانه، از تسلیم شدن در مقابل شایعات عامیانه بایستی بشدت پرهیز کرد. کارِ عالمانه، قوی، متکی به مدرک و سند که البته کار اهل فنِ این کار است، این هم کار هر کسی نیست، باید اهل فن باشد، اهل حدیث باشد، اهل رجال باشد، سند را بشناسد، اهل تفکر فلسفی باشد؛ بداند، حقایقی را بشناسد، آن وقت می‌تواند در این زمینه وارد میدان شود و کار تحقیقاتی انجام دهد.”
آرامگاه شاه نعمت الله ولی
در بخشی از زندگینامه شاه نعمت الله ولی آمده است که وی در سال ۸۳۴ هجری قمری و در ۱۰۳ سالگی در شهر ماهان کرمان از دنیا رفت و در همان‌جا هم به خاک سپرده شد. بعد از فوتش، پادشاه وقت دکن (احمد بهمنی) که از پیروانش بود، دستور داد مقبره‌ای را بر مزار شاه نعمت الله ولی بسازند. در عصر شاه عباس دوم صفوی، به بنای مقبره افزوده شد و بقعه از آن زمان تا به امروز زیارتگاه اهل تصوف در فرقه نعمت اللهیه بوده است.
بقعه شاه نعمت الله ولی کرمان در ۳۵ کیلومتری جنوب کرمان و در خیابان ولی عصر شهر ماهان واقع شده است و ۳۲ هزار متر مساحت دارد. سنگ مزار شاه نعمت الله ولی داخل اتاقی گنبدی شکل قرار گرفته و اتاق آن با نقاشی‌های روی گچ و کاشی‌های لاجوردی و فیروزه‌ای تزئین شده است. درب‌های آرامگاه هم با قطعه‌هایی از عاج فیل هندی و خاتم کاری تزئین شده و روی سنگ مزار آیه‌هایی از قرآن و اسم امامان شیعه نوشته شده است.
در این آرامگاه علاوه بر اتاق گنبدی، چله خانه، باغ و موزه نیز وجود دارد. چله خانه فضای کوچکی است که در و دیوارش با نوشته‌هایی تزئین شده‌اند. در موزه نیز کتاب‌های خطی، تبرزین، سپر، شمشیر و کشکول‌های دارای نقوش خاص به نمایش گذاشته شده است.
سخن پایانی
اهالی منطقه و آن‌هایی که به شاه نعمت الله ولی اعتقاد دارند، برای برگزاری آیین‌های مذهبی، مراسم سوگواری تاسوعا و عاشورا یا دیگر سوگواره‌ها، مراسم‌های شادی و عقد و ازدواج به این آرامگاه تبرک می‌جویند. شما چه اطلاعاتی از زندگینامه شاه نعمت الله ولی دارید و تا به حال کدام یک از آثار وی را مطالعه کرده‌اید؟ نظرات خود را در ستاره با ما و دیگر کاربران، به اشتراک بگذارید.
همچنین توصیه می‌کنیم نگاهی به زندگینامه مولانا (تولد، مرگ، آثار و هر آن چه درباره او باید بدانید)، بیاندازید.
رضا
اگر طرف زاهد و تارک دنیا بوده . چه لزومی دارد که مقبره اش با عاج هندی و سنگ های فیروزه تزیین شود !