نویسنده: مهناز پیرزاده
بروزرسانی: ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۱
لاله واژگون با نام علمی (Fritillaria) از خانواده سوسن سانان و از گیاهان علفی پیازدار و چند ساله هستند. این گیاهان بومی مناطق معتدل هستند و بیشتر در مناطق وسیعی از نیمکره شمالی از دریای مدیترانه و شمال آفریقا تا تمام اوراسیا و بخش‌هایی از آمریکای شمالی یافت می‌شوند.
در ایران نیز بیشتر در مناطق مرتفع مانند کوه‌های صمصامی، چهارمحال و بختیاری، گلستان کوه و ارتفاعات کهگیلویه و بویراحمد رشد می‌کنند. لاله واژگون در مقابل سرما مقاومت بالایی دارد و می‌تواند سطح وسیعی را پوشش دهد. این گل‌ها به صورت تک شاخه‌ای رشد می‌کنند و طول عمر بسیار کمی دارند.
تاریخچه لاله‌های واژگون
خاستگاه اصلی این گیاه ایران بوده است به طوری که رد پای این گل زیبا در حکاکی‌ها نیز دیده می‌شد. نقش گل واژگون روی دیوارها و سرتون های دوره ساسانی و همچنین در طاق‌بستان در کنار نقشی از پادشاه ساسانی دیده می‌شود. در قرن شانزدهم میلادی توسط سیاحان اروپایی به اتریش برده شد و در باغ‌های ثروتمندان کاشته شد. کشت آن در قرن نوزدهم در هلند نیز رایج شد.
مشخصات ظاهری لاله واژگون
لاله واژگون بین ۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتی‌متر از سطح زمین رشد می‌کند. گونه زرد کم رنگ لیمویی این گل‌ها به نام لاله گرگانی بین ۵۰ تا ۸۰ سانتی‌متر ارتفاع دارد. بوی لاله‌های واژگون چندان مطبوع نیست و این گیاه به دلیل رنگ و شکلی که دارد در برابر سرما مقاومت می‌کند. اما عمر این گیاه زیبا ۳ هفته بیشتر دوام ندارد. علاوه بر این، این گیاه دارای برگ‌های دراز است. پیاز لاله واژگون غده‌ای متورم و گوشتی با مقدار زیادی نشاسته و چندین عامل دارویی است و اگر تازه باشد سمی و غیرقابل خوردن است.
انواع لاله واژگون
تا به امروز در حدود ۱۴۰ گونه از لاله‌های واژگون شناسایی شده‌اند. کشور ترکیه با ۳۹ گونه و ایران با ۱۵ گونه، از مراکز اصلی رشد و تکثیر لاله‌های واژگون محسوب می‌شوند. ایران مرکز اصلی رشد ۲ گونه لاله واژگون خاص به نام‌های لاله واژگون سلطنتی و لاله واژگون ایرانی است.
۱. لاله واژگون سلطنتی
یکی از معروف‌ترین و مهم‌ترین گونه‌های لاله واژگون با نام علمی (Fritillaria imperialis) است که به معنای لاله واژگون سلطنتی است. این گل به لاله اشک مریم نیز شهرت دارد. دلیل این نام‌گذاری این است که در گذشته فقط گلخانه سلطنتی انگلستان حق پرورش این لاله‌ها را داشت.
این گل لاله به تاج قیصر نیز شهرت دارد. گل لاله اشک مریم، بومی اقلیم کردستان ایران، عراق و ترکیه است، اما زیستگاه آن تا افغانستان و پاکستان نیز امتداد دارد. گل‌های این گونه به صورت چتری از ۳ تا ۶ و گاهی تا ۸ گل واژگون است و در بهار در انتهای ساقه باز می‌شود.
این گل دارای چندین براکت سبز مانند برگ است. عموماً گل‌هایی به رنگ سفید، زرد، نارنجی و قرمز دارند. این گیاه می‌تواند سرما را تا ۲۰- درجه تحمل کند. این گونه می‌تواند در مناطق با سایه کامل و همچنین در مکان‌های کاملاً آفتابی، به اندازه کافی رشد کند.
۲. لاله واژگون خالدار
گل‌های این نوع از لاله واژگون (F.meleagris)، به صورت منفرد یا جفت هستند که در رنگ‌های سفید، بنفش خالدار، بنفش روشن و نارنجی خالدار یافت می‌شوند. عموماً ارتفاع آن‌ها به ۳۰ سانتی‌متر می‌رسد.
۳. لاله واژگون ایرانی
صفت خوب لاله واژگون ایرانی (F.persica) ساقه گل‌دار بلند آن است که در فصل بهار شکوفا می‌شود. پیاز آن از دو فلس بزرگ تشکیل شده و گل آذین آن تا ۳۰ گل سبز مایل به ارغوانی دارد. این گونه برای مکان‌های آفتابی مناسب است و بهتر رشد می‌کند.
شرایط نگهداری لاله‌های واژگون
نور
نیاز لاله واژگون به نور باید به طور کامل برآورده شود، این گل در جاهایی که آفتاب کامل دارد بهترین رشد را دارد اما در سایه آفتاب نیز می‌تواند به خوبی رشد کند.
آبیاری
نیاز آبی لاله واژگون زیاد نیست، بنابراین به هیچ وجه نباید آن را زیاد آبیاری کنید، زیرا حتی با آبیاری بسیار کم هم می‌تواند رشد بهتری داشته باشد.
خاک
بهترین خاک برای کاشت، رشد و تکثیر گل لاله، خاکی است که بافتی بسیار سبک با زهکشی بسیار بالا داشته باشد و از مواد عالی غنی باشد، اگرچه می‌توان گفت تمام خاک‌هایی که برای کاشت استفاده می‌شود، برای کاشت لاله‌های واژگون هم مناسب خواهد بود. به طور کلی خاک باید دارای ۵.۵ درصد ازت و ۷.۸ درصد اسیدیته باشد.
دما
مناسب‌ترین و بهترین دما برای نگهداری لاله‌های واژگون ۱۸ تا ۲۰ درجه سانتی گراد است.
گلدهی
اگر پیاز لاله وارونه در پاییز کاشته شود، در بهار شکوفا می‌شود و گل می‌دهد. معمولاً سال دومی که پیازها شروع به شکوفه دادن می‌کنند، گل‌های زیباتری خواهند داشت. به طور معمول دوره گلدهی لاله واژگون ۳ هفته است.
نحوه نگهداری
برای نگهداری پیاز لاله واژگون باید آن را داخل مخلوطی از خرده چوب یا پیت نگهداری کنید. پیاز لاله واژگون همچون گل‌های دیگر مانند لاله و سنبل، پیازی گوشتی دارد که حاوی مقدار زیادی نشاسته است که در برخی کشورها از خواص دارویی این پیاز استفاده می‌شود. زمان خواب این گیاه بسیار کوتاه است و تقریباً از ۱۵ مرداد شروع می‌شود. به همین دلیل است که پیازها باید در اواخر تابستان یا اوایل پاییز کاشته شوند. رشد این گیاه پس از یک خواب کوتاه، در اوایل پاییز شروع شده و تا اوایل زمستان ادامه دارد.
راه های تکثیر و کاشت لاله واژگون
تکثیر لاله‌های واژگون مراحل پیچیده‌ای ندارد، معمولاً از پیازهای آن برای کاشت استفاده می‌شود. چهار روش برای کاشت و تکثیر لاله واژگون وجود دارد که به شرح زیر است:
۱. از طریق پیاز
به طور متوسط هر سه یا چهار سال یک‌بار پیاز لاله واژگون را از خاک بیرون می‌آورند و پیازهای جدیدی که اطراف پیاز اصلی رشد کرده است را جدا می‌کنند. از این پیازهای جدید می‌توان برای تکثیر مجدد استفاده کرد. به طوری که پیازهای جدا شده را در خاکی مناسب به عمق ۱۵ سانتی‌متر قرار دهید و روی آن‌ها را با خاک بپوشانید. همچنین پیازها باید با فاصله از یکدیگر و ترجیحاً در فاصله ۴۰-۵۰ سانتی‌متر کاشته شوند.
۲. از طریق بذر
بذر و دانه‌های لاله واژگون را در تابستان، زمانی که قهوه‌ای شده‌اند و هنوز شروع به باز شدن نکرده‌اند، جمع‌آوری کنید و در یک محیط خشک و دارای تهویه نگهداری کنید. بهترین زمان برای کاشت بذرهای لاله واژگون، فصل پاییز است. توجه داشته باشید که این روش تکثیر لاله واژگون، به زمان زیادی برای گلدهی نیاز دارد و حداقل پنج تا شش سال طول می‌کشد تا بذر کاشته شده رشد کند و شروع به گلدهی نماید.
۳. تکثیر رویشی
تحقیقات نشان داده‌اند که لاله‌های واژگون را نمی‌توان به سرعت از طریق روش‌های رویشی و سنتی تکثیر کرد. فلس برداری یکی از این روش‌های سنتی است. این گیاه در هر پیاز سه تا پنج عدد فلس دارد. محدودیت دیگر این روش محدود بودن سلول‌های مریستمی است.
۴. کشت در شیشه
در این نوع کشت می‌توان انواع بافت‌ها و اندام‌های گیاهی را در محیطی استریل و کنترل شده قرار داد و تمامی اعمال آن‌ها را کنترل کرد و رشد آن‌ها را مشاهده نمود. یکی از عوامل مهم، کنترل خواب لاله واژگون است زیرا این دوره باعث می‌شود گیاه توانایی بالایی در مقاومت در برابر شرایط محیطی داشته باشد. تکثیر لاله‌های واژگون به این روش باعث رشد بیشتر این گیاهان نسبت به سایر گونه‌های طبیعی می‌شود.
خواص لاله‌های واژگون از نظر دارویی
خواص دارویی این گیاه عمدتاً در پیاز این گیاه وجود دارد. پیاز این گیاه دارویی مؤثر برای دردهای روماتیسمی و مفاصل است و سیستم کبد را پاک‌سازی می‌کند. اگرچه پیاز این گیاه جزو داروهای سمی به شمار می‌آید و بدون انجام فرآیندهای آزمایشگاهی نمی‌توان آن را به عنوان دارو مصرف نمود.
سخن پایانی
لاله واژگون یکی از زیباترین و زینتی‌ترین گل‌های دنیاست. لاله واژگون گیاهی چند ساله و پیازدار است. این گل به نام‌های دیگری مانند گل لاله سرنگون، لاله سر به زیر و گل اشک نیز نامیده می‌شود. این گیاه در برابر سرما بسیار مقاوم است اما با این وجود عمر بسیار کمی دارد. همچنین لاله واژگون را به راحتی می‌توان تکثیر نمود و اگر شرایط مناسبی برایش فراهم باشد رشد خوبی خواهد داشت.
