نویسنده: مهران دهقان
بروزرسانی: ۲۹ تیر ۱۴۰۱
کرکس همانند قرقی پرنده‌ای شکاری است که از لاشه‌های حیوانات مرده تغذیه می‌کند. در دنیا ۲۳ گونه کرکس وجود دارد که به کرکس‌های بر قدیم شامل ۱۶ گونه زنده بومی اروپا، آفریقا و آسیا گفته می‌شود و کرکس‌های بر جدید شامل ۷ گونه هستند که در آمریکای شمالی و جنوبی محدود می شوند و همه متعلق به خانواده Cathartidae هستند. (بر = خشکی)
کرکس ها پرندگان شگفت انگیزی هستند که به انسان‌ها کمک شایانی می‌کنند اما اکثر افراد در مورد این پرندگان تصورات اشتباهی دارند. این پرندگان منحصربه‌فرد هستند و بزگترین خدمت آنها جلوگیری از شیوع بسیاری از بیماری‌های کشنده و مرگبار در جوامع انسانی است.
شکل ظاهری کرکس ها
کرکس یکی از بزرگترین پرندگان شکاری است که طول این پرنده از ۷۵ تا بیش از ۱۰۰ سانتی‌متر متفاوت بوده و طول بال‌های آن نیز گاه به بیش از سه متر می‌رسد. وزن این پرنده نیز که به آن لاشخور نیز می‌گویند بین ۱۰ تا ۱۵ کیلو ذکر شده است.
سر و گردن کرکس کم و بیش خالی از پر است. علت آن این است که کرکس هنگام تغذیه سر خود را داخل لاشه فاسد فرو می‌برد و پوست سر به مردار آغشته می‌شود اما چون مو، کرک و پر ندارد، پس از این که مدتی زیر مستقیم خورشید قرار می‌گیرد تمام ویروس‌ها و میکروب‌هایی که می‌توانند برای این پرنده باعث امراض و بیماری شوند، از بین می‌روند.
همچنین سر تاس این پرنده می‌تواند میزان حرارت بدن آن را تنظیم کند به طوری که در هوای گرم با خروج گرما از این قسمت بدون پر و حفاظ بدن آن خنک می‌شود اما در هوای سرد این پرنده سر خود را زیر بال‌ها می‌برد و باعث عدم خروج گرمای بدنش می‌شود.
طبقه بندی کرکس‌ها
اگرچه کرکس‌های بر جدید و کرکس‌های بر قدیم به یکدیگر شباهت‌های زیادی دارند، اما ارتباط نزدیکی با هم ندارند. بلکه به دلیل تکامل همگرا شباهت دارند.
طبیعت گرایان اولیه همه کرکس‌ها را تحت یک گروه بیولوژیکی واحد قرار می‌دادند. کارل لینه کرکس‌های دنیای قدیم و کرکس‌های دنیای جدید و حتی عقاب هارپی را در یک جنس کرکس اختصاص داده بود. اکنون این دو نوع کرکس در دو دسته مجزا تحت نام کرکس‌های بر قدیم و کرکس‌های بر جدید طبقه‌بندی و شناسایی می‌شوند.
کرکس‌ها چگونه تغذیه می‌کنند؟
کرکس‌ها لاشخور هستند یعنی حیوانات مرده را می‌خورند. آنها به ندرت به حیوانات سالم حمله می‌کنند، اما ممکن است حیوانات مجروح یا بیمار را بکشند. کرکس دارای منقاری بزرگ و برگشته است. منقار کرکس قوی است اما نه آنقدر که بتواند بدن مردار را بشکافد. هنگامی که پوست لاشه خیلی ضخیم باشد که او نتواند آن را بدرد، معمولا صبر می کنند تا پرندگان قوی‌تر این کار را برایش انجام دهند و سپس برای خوردن لاشه اقدام می‌کند.
در میدان‌های جنگ تعداد زیادی لاشخور دیده می‌شود که برای خوردن جنازه‌ها هجوم می‌آورند. زمانی که طعمه فراوان است، این پرندگان غول‌پیکر آنقدر پرخوری می‌کنند تا چینه‌دان آنها حسابی پر و متورم شود. سپس خواب‌آلود یا بی‌حال منتظر می‌مانند تا غذای آنها هضم شود. کرکس می‌تواند تا حدود ۲۰ درصد وزن بدن خود غذا بخورد.
کرکس‌ها چگونه برای جوجه‌های خود غذا می‌برند؟
این پرندگان در چنگال خود غذا برای بچه‌های خود حمل نمی‌کنند بلکه آن را از چینه‌دان خود بالا می‌آورند. کرکس ریشدار که در فارسی آن را به نام کرکس هما می‌شناسند، تنها کرکس کوهستانی و تنها مهره‌داری است که در خوردن استخوان تخصص دارد. این نوع کرکس استخوان‌ها را برای جوجه‌های خود به لانه می‌برد و طعمه‌های زنده را شکار می‌کند.
چرا کرکس‌ها با خوردن غذای فاسد مریض نمی‌شوند؟
کرکس ها به عنوان لاشخور به ویژه در مناطق گرم از ارزش بالایی برخوردار هستند. اسید معده کرکس دارای غلظت فوق‌العاده خورنده و بالایی (pH=1.0) است که به آنها اجازه می‌دهد تا لاشه‌های فاسد آلوده به سم بوتولینوم، باکتری‌های وبا خوک و باکتری‌های سیاه زخم را که برای دیگر لاشخورها کشنده هستند، با خیال راحت هضم کنند.
کرکس‌ها چگونه در برابر دشمن از خود دفاع می‌کنند؟
از شکارچیان کرکس ها می توان به شاهین، مار و گربه وحشی اشاره کرد. کرکس‌های بر جدید اغلب هنگام تهدید یا نزدیک شدن مهاجم استفراغ می‌کنند. برخلاف برخی گفته‌ها، آنها در دفاع روی مهاجم خود «استفراغ» پرتاپ نمی‌کنند، بلکه برای اینکه بار شکم خود را سبک کنند تا بتوانند راحت‌تر بلند شده و پرواز کنند چنین کاری را انجام می‌دهند.
علاوه بر این، استفراغ پرتاپ شده ممکن است حواس شکارچی را پرت کند و این به پرنده اجازه فرار بدهد.
کرکس‌ها چگونه باکتری‌های بدن خود را نابود می‌کنند؟
کرکس‌های دنیای جدید نیز مستقیماً روی پاهای خود ادرار می‌کنند. اسید اوریک موجود در ادرار این پرنده به قدری زیاد است که تمام باکتری‌هایی را که از لاشه مردار به پاهای این پرنده منتقل شده‌اند را می‌کشد و نابود می‌کند. ضمن این که این کار به خصوص در هوای گرم باعث می‌شود تا با تبخیر شدن ادرار روی پاهای این حیوان، بدنش خنک‌تر شود.
چه آفاتی باعث مرگ و میر و کاهش جمعیت کرکس‌ها می‌شود؟
جمعیت کرکس ها در جنوب آسیا و عمدتاً در هند و نپال، در دهه ۱۹۹۰ به شدت کاهش یافت و پس از آن بیماری‌هایی چون هاری، سیاه‌زخم و طاعون در این منطقه شیوع پیدا کرد. بعداً مشخص شد کرکس‌ها به سموم آفت‌کش و همچنین داروهایی مانند دیکلوفناک بسیارحساس هستند و خوردن مقدار کمی از این داروها باعث مرگ آنها می‌شود.
ظاهرا هندی‌ها برای این که الاغ‌ها کمتر احساس خستگی کنند تا بتوانند از این حیوان بیشتر کار بکشند، به خرهای خود داروی دیکلوفناک می‌دادند. پس از مدتی که خر می‌مرد، کرکس‌ها نیز با خوردن گوشت لاشه این حیوان به سرعت می‌مردند. اکنون کرکس دال کفل‌سفید پرشمارترین کرکس هند که جمعیت آن در دهه ۱۹۸۰ حدود ۸۰ میلیون برآورد می‌شد، در طول ۱۵ سال ۹۹٫۹ درصد کاهش جمعیت داشته و در آستانه انقراض قرار گرفته‌است.
هرچند که دولت هند خیلی دیر به این واقعیت پی برد اما استفاده از این دارو را برای حیوانات بارکش ممنوع کرده است. با این حال، شاید ده‌ها سال طول بکشد تا کرکس‌ها به سطح جمعیت قبلی خود برگردند.
وضعیت کرکس‌ها در حال حاضر
جمعیت کرکس در سراسر آفریقا و اوراسیا در خطر است. بسیاری از فعالیت های انسانی وجود دارد که کرکس‌ها را تهدید می‌کند، مانند مسمومیت و مرگ و میر ناشی از برخورد با دستگاه‌ها یا توربین‌های تولید برق از انرژی باد.
اخیراً یک مطالعه که در سال ۲۰۱۶ انجام شده گزارش می‌دهد که از ۲۲ گونه کرکس، ۹ گونه به شدت در معرض خطر انقراض، سه گونه در معرض خطر زیاد و چهار گونه نیز در معرض خطر قرار دارند و تنها شش گونه هستند که در مورد آنها نگرانی کمتری وجود دارد.
یک گزارش نگران کننده و تاسف‌برانگیز
در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۹، جسد ۴۶۸ کرکس پشت سفید، ۱۷ کرکس سرسفید، ۲۸ کرکس کلاهدار، ۱۴ کرکس رخساره و ۱۰ کرکس شنل، مجموعاً ۵۳۷ کرکس، علاوه بر ۲ کرکس شمالی در eagleswany کشف شد.
گمان می‌رود که آنها پس از خوردن جسد ۳ فیل که توسط شکارچیان مسموم شده بودند، مرده‌اند. مسموم کردن فیل‌ها احتمالاً برای این منظور انجام شده تا کرکس‌ها با خوردن گوشت آنها هلاک شوند زیرا چرخش کرکس‌ها در آسمان ناحیه‌ای، به محیط بانان کمک می‌کند تا فعالیت شکار غیرقانونی را در مکانی که حیوانات مرده وجود دارد، ردیابی کنند.
سخن پایانی
وضعیت حفاظت از کرکس‌ها یکی از نگرانی‌های خاص جامعه‌ی انسانی است. به عنوان مثال کاهش جمعیت کرکس می‌تواند منجر به افزایش جمعیت ناقلان بیماری‌ها و افزایش انتقال بیماری‌های خطرناک و حتی کشنده شده و خسارات جانی و آسیب‌های فراوانی به منابع مالی وارد آورد. حفظ جمعیت کرکس‌ها باعث می‌شود که بدون نیاز به هزینه‌های گزاف، این پرندگان لاشخور از شیوع بسیاری از بیماری‌های خطرناک پیشگیری کنند. منتها در انجام این امر عزم تمام دولت‌ها و مردم سراسر دنیا را می‌طلبد.
انقراض کرکس‌ها شاید به انقراض زندگی بشر منجر نشود اما می‌توان انتظار داشت که بیماری‌های خطرناک شیوع پیدا کنند و ویروس‌ها نیز به داروهای ساخت دست بشر مقاوم شده و خسارات جانی و مالی بسیار زیادی بر انسان تحمیل کند. پس بهتر است بکوشیم تا از طریق طبیعی و افزایش موجوداتی که می‌توانند به ما خدمت کنند، زندگی راحت‌تر و مطمئن‌تری را برای خود و نسل‌های آینده فراهم آوریم.
