نویسنده: مهناز پیرزاده
بروزرسانی: ۴ خرداد ۱۴۰۱
کفشدوزک با نام علمی Coccinellidae همانند هزارپاها از خانواده حشرات و زیرگونه بندپایان هستند که در بسیاری از زیستگاه‌ها از جمله مراتع، جنگل‌ها، شهرها و کنار رودخانه‌ها زندگی می‌کنند. کفشدوزکهای هفت خال بومی اروپا هستند اما در اواسط قرن بیستم برای کنترل جمعیت شته‌ها به آمریکای شمالی برده شدند. کفشدوزک‌ها اغلب از بهار تا پاییز فعالیت دارند. وقتی هوا خنک می‌شود، به دنبال مکانی گرم می‌گردند و در مکان‌هایی مانند تنه درختان در حال پوسیدگی، زیر سنگ‌ها یا برگ‌های افتاده و یا حتی داخل خانه‌ها به خواب زمستانی می‌روند. این پناهگاه‌های زمستانی می‌توانند هزاران کفشدوزک را در خود جای دهند.
مشخصات ظاهری کفشدوزک‌ها؛ کفشدوزک‌ها چه شکلی هستند؟
اندازه کفشدوزک‌ها
کفشدوزک‌ها ظاهری نیمکره، کوچک، خال خالی و بدنی گنبدی، دایره‌ای یا بیضی شکل دارند. کفشدوزک‌ها پاها و شاخک‌های کوتاهی دارند. اندازه کفشدوزک‌ها ۰.۸ تا ۱۸ میلی‌متر است.
نحوه پرواز کردن
پوشش سخت روی بال‌های کفشدوزک قدرت پرواز آن‌ها را کاهش می‌دهد. کفشدوزک ابتدا بال‌های قرمز جلویی را باز می‌کند و دو بال بلند و نازک تا شده را از زیر آن بیرون می‌آورد تا بتواند پرواز کند.
رنگ کفشدوزک‌ها
معمولاً کفشدوزک‌ها به رنگ‌های زرد، نارنجی و قرمز هستند و روی بال‌هایشان لکه‌هایی دارند (بال‌هایی که به مرور زمان تغییر کرده و سفت و سخت شده‌اند. پیله‌ها روی بال اصلی قرار دارند و از آن محافظت می‌کنند). پاها، سر و شاخک‌های این حشره سیاه است. رنگ‌آمیزی کفشدوزک‌ها هشداری برای حیوانات دیگر است که ممکن است بخواهند آن‌ها را بخورند.
گونه‌های مختلف کفشدوزک لکه‌هایی با الگوهای متفاوت دارند. برخی از آن‌ها دارای خال و برخی راه راه هستند، برخی از آن‌ها نیز بدون لکه هستند. کفشدوزکهای هفت خال معمولاً به رنگ قرمز یا نارنجی هستند.
انواع کفشدوزک
کفشدوزک‌ها دارای تعداد لکه‌های مختلف هستند که یکی از معیارهای طبقه بندی آن‌ها به شمار می‌آید. حدود ۵۰۰۰ گونه کفشدوزک در جهان وجود دارد. کفشدوزک‌هایی که الگوی خال‌های غیر معمولی دارند را می‌توان به‌عنوان یکی از ۱۲ گونه کفشدوزک بشمار آورد که دارای لکه‌های سفید در زمینه قهوه‌ای رنگ هستند. گونه‌های بی لک کفشدوزک معمولا کاملا سیاه، خاکستری تیره، خاکستری یا قهوه‌ای هستند.
تشخیص و شناسایی برخی از کفشدوزک‌ها به دلیل تنوع رنگ‌ها و ظاهر، نه تنها برای افراد عادی، بلکه برای حشره شناسان نیز دشوار است. وجود لکه‌های قابل مشاهده و رنگ‌های جذاب باعث می‌شود که کفشدوزک برای شکارچیان جذابیت کمتری داشته باشد.
در ادامه به معرفی برخی از انواع کفشدوزک خواهیم پرداخت.
۱. کفشدوزک خالدار صورتی (Coleomegilla maculata)
این کفشدوزک ظاهری با اندازه متوسط، کشیده، صورتی یا قرمز رنگ با لکه‌های سیاه دارد. هم کفشدوزکهای بالغ و هم لاروهای آن‌ها شکارچیان مهم شته‌ها هستند، اما آن‌ها کرم‌های کوچک، تخم حشرات و لاروهای کوچک را نیز می‌خورند. برخلاف بیشتر کفشدوزک‌ها، گرده گیاهان می‌تواند تا ۵۰ درصد از رژیم غذایی آن‌ها را تشکیل دهد.
۲. کفشدوزک رنگارنگ آسیایی (Harmonia axybirds)
کفشدوزک آسیایی بزرگ و نارنجی رنگ که امکان دارد خال نیز داشته باشد. قسمت بالای سرشان سفید با لکه‌های سیاه رنگ و به شکل حرف M است. در فصل پاییز جمعیتی از کفشدوزکهای آسیایی به خانه‌های مردم هجوم می‌برند. آن‌ها آزاردهنده و مزاحم هستند، به طوری که می‌توانند فرش‌ها و سایر مبلمان را با ترشح دهان خود خراب کنند.
۳. کفشدوزک هیپودامیا همگرا (Hippodamia corvengens)
گونه‌های متوسط سیاه و نارنجی است که معمولاً برای کنترل بیولوژیکی شته‌ها به فروش می‌رسد.
۴. کفشدوزک هفت خال (Coccinell septempunctata)
کفشدوزکهای هفت خال که گاهی اوقات C-۷ نامیده می‌شوند، با اندازه‌ای متوسط، نارنجی رنگ و دارای هفت خال سیاه هستند. این‌ها گونه‌های اروپایی هستند که برای کمک به ریشه کنی برخی از آفات شته به ایالات متحده آورده شده‌اند.
مراحل رشد و چرخه زندگی کفشدوزک‌ها
معمولاً کفشدوزکهای ماده بالغ، تخم‌های خود را روی گیاهان نزدیک شته‌ها یا کلنی‌های خستر آرد پوش (حشراتی که آفات میوه هستند و بدن آن‌ها با گرد و غباری مانند آرد مانند پوشیده شده است) می‌گذارند. لاروها که بسته به نوع آن دارای اشکال و رنگ‌های متنوعی هستند، پس از چند روز ظاهر می‌شوند. لاروها به شکل کروکودیل های کوچک هستند و بدن آن‌ها پوشیده از پرز (خار) و دارای لکه‌های سیاه و روشن است.
اگرچه ممکن است خطرناک به نظر برسند، اما واقعاً برای انسان بی‌ضرر هستند. لاروها به سرعت رشد می‌کنند و پوستشان چندین بار می‌ریزد. پس از چند هفته تغذیه از حشرات، زمانی که کامل شوند، از دم خود به برگی می‌چسبند و به شکل شفیره در می‌آیند. در عرض یک یا دو هفته، شفیره‌ها به یک کفشدوزک کامل تبدیل می‌شوند.
برخی از کفشدوزک‌ها چندین بار در سال تولید مثل می‌کنند، در حالی که برخی دیگر فقط یک بار زایمان می‌کنند.
دانشمندان بر این باورند کفشدوزک‌ها علاوه بر تخم‌های بارور، تخم‌هایی می‌گذارند که نابارور هستند و بچه نمی‌شوند. اما چرا یک کفشدوزک باید انرژی خود را صرف تولید چنین تخم‌هایی کند که نسل بعدی حشرات را تولید نمی‌کند؟ این تخمک‌های نابارور غذای نوزادان هستند. آینده نگری این حشره همچنین باعث می‌شود که کفشدوزک مادر تحت شرایط خاصی مانند کمبود غذا، تعداد قابل توجهی تخمک نابارور تولید کند تا نوزادانش پس از تولد غذای آماده برای خوردن داشته باشند تا شانس بیشتری برای زنده ماندن داشته باشند.
مزایای کفشدوزک برای محیط زیست
اغلب کفشدوزک‌ها، آفات کشاورزی مانند شته‌ها، ساس‌ها و شپش‌ها را شکار می‌کنند و آن‌ها را به عنوان غذا می‌خورند. شته‌ها از شیره گیاهان تغذیه می‌کنند و به عنوان آفت به مزارع آسیب می‌رسانند.
یک کفشدوزک در طول زندگی خود می‌تواند حدود ۵۰۰۰ شته را بخورد. بنابراین کفشدوزک با خوردن شته به نوعی برای کشاورزی مفید است. اگرچه برخی از گونه‌های کفشدوزک به ویژه اعضای زیرخانواده Epilachninae مانند سوسک مکزیکی لوبیا، گیاهخوار هستند و به مزارع آسیب می‌رسانند و خودشان به عنوان آفت شناخته می‌شوند.
غذای کفشدوزک‌ها
کفشدوزک‌ها عمدتاً حشراتی مانند شته‌ها، مگس‌های سفید، ساس‌ها و کنه‌ها را می‌خورند که بدنی نرم و بدون پوشش دارند. بیشتر از همه، شته‌ها برای آن‌ها خوشمزه‌تر هستند. این ذائقه غذا باعث شده است تا به عنوان شکارچی آفات در مزارع و باغ‌ها به کمک کشاورزان بیایند.
باغداران و کشاورزان همیشه با آغوش باز از این حشرات مفید در مزارع خود استقبال می‌کنند. کفشدوزکهای بالغ و نوزادانشان از آفات گیاهی تغذیه می‌کنند. نوزادان در طول زندگی خود صدها شته می‌خورند و یک کفشدوزک بالغ گرسنه روزانه ۵۰ آفت را می‌بلعد! بنابراین می‌توان گفت که کفشدوزک در طول عمر خود ۵۰۰۰ حشره می‌خورد.
محافظت و دفاع کفشدوزک در مقابل مهاجمین
کفشدوزک‌ها در هنگام تهدید روش عجیبی برای دفاع از خود دارند. اگر کفشدوزک را اذیت کنید، مثلاً اگر از روی گیاهی بردارید یا وقتی با شکارچی روبرو می‌شود، از مفصل زانو پایش خون ترشح می‌کند. البته خون حشرات با خون مهره‌داران تفاوت دارد. نقش خون حشرات برخلاف مهره‌داران، در تنفس و رساندن اکسیژن به بافت‌ها بسیار کم است. علاوه بر این، رنگ خون یا همولنف حشرات همیشه قرمز نیست و بسته به رنگ‌دانه موجود در مایع همولنف، می‌تواند زرد، قهوه‌ای، نارنجی یا حتی بی‌رنگ باشد. در کفشدوزک‌ها همولنف یک مایع زرد رنگ سمی و بدبو است.
شاید متوجه شده باشید که کفشدوزکی که روی دستان شما راه می‌رود رنگ‌زردی در مسیر خود به جا می‌گذارد، این خون حشره‌ای است که در مواقع خطر از زانوهایش ترشح می‌شود. کفشدوزک برای شکارچیان خود، بیمار و مردنی به نظر می‌رسد و شکارچیان اغلب خوردن چنین حشراتی را ترجیح نمی‌دهند. پرندگان، شکارچیان اصلی کفشدوزک‌ها هستند و توسط قورباغه‌ها، زنبورها، عنکبوت‌ها و سنجاقک‌ها نیز شکار می‌شوند.
خواب زمستانی کفشدوزک‌ها
کفشدوزکهای بالغ در فصل زمستان غیر فعال شده و نوعی خواب زمستانی را تجربه می‌کنند. در آغاز زمستان، گروهی از آن‌ها با کوتاه شدن روزها و کاهش دما، به دنبال پناهگاهی امن می‌گردند، مثلاً در پای درختان یا زیر برگ‌های افتاده روی زمین، تا آنجا جمع شوند و به خواب زمستانی بروند.
در این گردهمایی زمستانی، هزاران کفشدوزک حتی ممکن است در یک مکان جمع شوند تا گرمای مورد نیاز برای زنده ماندن در کلونی خود را فراهم کنند. جالب اینجاست که برخی از این حشرات، مانند کفشدوزکهای آسیایی برای گذراندن زمستان، خانه‌های سرپوشیده را انتخاب می‌کنند و از این طریق باعث ایجاد مزاحمت برای ساکنان خانه می‌شوند و در نتیجه عنوان “حشره مزاحم” را به خود اختصاص می‌دهند.
سخن آخر
همانگونه که متوجه شدید، کفشدوزک ها اغلب حشرات مفیدی هستند که در دفع آفات به انسان‌ها کمک قابل توجهی می‌کنند. در واقع آن‌ها با خوردن شته‌ها و سایر آفات کشاورزی سربازان صنعت کشاورزی به شمار می‌آیند!
