نویسنده: مهناز پیرزاده
بروزرسانی: ۲۹ خرداد ۱۴۰۱
رشته کوه‌ها از جنبه‌های مختلف از جمله پوشش گیاهی، تغییرات آب و هوایی و معادن از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. بسیاری از تمدن‌های درخشان بشری در کوه‌ها متولد شدند و همچنین بسیاری از آثار باستان شناسی، تاریخی و فرهنگی جوامع بشری در کوه‌ها به یادگار مانده‌اند و از دیرباز الهام بخش بشر در غلبه بر موانع و مشکلات بوده است.
کوه در عین حال که یکی از آسیب پذیرترین و شکننده‌ترین اکوسیستم‌های جهان است، همواره نمادی از تاب آوری، قدرت، ثبات و سربلندی بوده است. کوه‌ها اساس بیولوژیکی جمعیت عظیمی از جهان را تشکیل می‌دهند. همه دستاوردهای بشر در عرصه اقتصادی-اجتماعی و تداوم آن‌ها مرهون کوه‌ها و نقش‌ها و کارکردهای متعدد کوه‌هاست. اکوسیستم‌هایی که بسیار مهم و حیات بخش هستند، اکنون توسط فعالیت‌های مخرب انسان در معرض تهدید قرار گرفته‌اند. انسان همزیستی هماهنگ خود را با طبیعت کوهستانی از دست داده است.
کوه چیست؟
کوه به زمین نسبتاً مرتفعی گفته می‌شود که در یک منطقه وسیع است و عموماً بلندتر و شیب‌دارتر از تپه‌ها هستند. ارتفاعات بالاتر از ۶۰۰ متر از سطح زمین عموماً کوه نامیده می‌شود. کوه‌ها در طول زمان شکل گرفتند، تکامل یافتند و در همان زمان تحت تأثیر فرسایش قرار گرفتند.
کوه‌ها ۵۲ درصد از آسیا، ۳۶ درصد از آمریکای شمالی، ۲۵ درصد از اروپا، ۲۲ درصد از آمریکای جنوبی، ۱۷ درصد از استرالیا و ۳ درصد از آفریقا را پوشش می‌دهند و روی هم ۲۴ درصد از خشکی‌های زمین را شامل می‌شوند.
از هر ۱۰ نفر یک نفر در کوهستان زندگی می‌کند. تمام رودخانه‌های اصلی جهان از کوه‌ها سرچشمه می‌گیرند و بیش از نیمی از آب مورد نیاز انسان از کوه‌ها تأمین می‌شود. کوه‌ها انواع مختلفی دارند و بر اساس جنس، سن و طریقه شکل گیری طبقه‌بندی می‌شوند.
به کوه‌ها، برج‌های آب نیز می‌گویند. کوه‌ها حاوی همه اشکال بارش هستند و آن‌ها را در مواقع بحران پخش می‌کنند. کوه‌ها به صورت حوضچه‌هایی، آب ذخیره شده در ارتفاعات و نهرها را به حوضه‌های آبریز خود می‌ریزند و سرشاخه‌هایی را تغذیه می‌کنند که بقای همه فعالیت‌ها و بقای همه جوامع دشتی به آن بستگی دارد.
علاوه بر این کوه‌ها را می‌توان سرچشمه همه رودخانه‌هایی دانست که شریان‌های حیاتی جوامع را تشکیل می‌دهند، کشاورزی در دشت‌های پایین کوه، بدون حمایت کوه‌ها تضمین نمی‌شود، آن‌ها حافظ میراث فرهنگی جوامع بشری هستند.
قله چیست؟
بلندترین قسمت هر کوه قله نام دارد. یک کوه می‌تواند یک یا چند قله داشته باشد که روی یک خط الراس قرار دارند. مرتفع‌ترین قله را معمولاً قله اصلی و سایر قله‌های آن را قله فرعی می‌نامند.
کوهستان چیست؟
به سرزمینی که دارای کوه‌های زیاد باشد، کوهستان یا کوهساران می‌گویند. کوهستان‌ها، علیرغم تفاوت‌های آشکار، ویژگی‌های مشترکی نیز دارند؛ این ویژگی‌های مختلف عبارتند از:
- آن‌ها چهره یکنواختی ندارند
- کمربندهای ارتفاعی آن‌ها توسط جوامع مختلف گیاهی در اقلیم‌های مختلف پوشیده شده است
- آن‌ها از نظر تنوع زیستی بسیار غنی هستند
- آن‌ها زیستگاه مهم بسیاری از انواع حیات وحش و بسیاری از گونه‌های گیاهی خاص یا جانوران کوهستانی هستند.
رشته کوه چیست؟
رشته کوه مجموعه‌ای از کوه‌هاست که در یک ردیف قرار گرفته و در نقاط مرتفع به هم متصل می‌شوند. سیستم کوهستانی مجموعه‌ای از رشته کوه‌ها با شباهت‌هایی از نظر شکل، ساختار و هم‌ترازی است که ناشی از یک علت مشترک، معمولاً کوهزایی است. رشته کوه‌ها توسط انواع فرآیندهای زمین شناسی تشکیل شده‌اند، اما بیشتر آن‌ها تحت تأثیر تکتونیک صفحه‌ای قرار دارند. رشته کوه‌ها در بسیاری از اجرام سیاره‌ای منظومه شمسی نیز یافت می‌شود. (تکتونیک صفحه ای نظریه ای علمی است که حرکت در مقیاس بزرگ لیتوسفر (قشر زمین و بخش فوقانی جبه زمین) را توصیف می‌کند.)
این مجموعه‌های در هم تنیده معمولاً توسط ارتفاعات کوه یا تپه‌ها و دره‌ها تقسیم می‌شوند. آن‌ها ممکن است ترکیبی از کوهزایی و فعالیت‌های مختلف باشند، به عنوان مثال رانش صفحه، بلوک‌های برآمده، کوه‌های چین خورده و اشکال آتش فشانی که منجر به انواع سنگ‌ها می‌گردد.
کوه‌ها چگونه به وجود می‌آیند؟
ارتفاعات روی زمین که در اطراف آن دشت‌هایی قرار دارد کوه نامیده می‌شود. آن‌ها اساساً از سنگ ساخته شده‌اند. با توجه به روند تشکیل کوه، خارجی‌ترین لایه زمین یا پوسته زمین، از ۶ صفحه تکنونیکی تشکیل شده است. هنگامی‌که این صفحات حرکت می‌کنند و با هم برخورد می‌کنند، مناطق وسیعی از خشکی بالا می‌روند و به کوه‌های بلند تبدیل می‌شوند. بسته به فرآیندهای زمین‌شناسی پنج نوع مختلف کوه وجود دارد که عبارت‌اند از: کوه‌های منحنی، گسل دار، گنبدی شکل، آتشفشانی و مسطح.
بیشتر کوه‌ها زمانی ایجاد می‌شوند که صفحات تکنونیکی به آرامی سر بخورند. برخی نتیجه فرسایش و برخی در نتیجه آتش فشان‌ها هستند. کوه‌ها در واقع شکل‌های متنوعی از زمین هستند که از نواحی اطراف خود، ارتفاع بالاتری دارند. ارتفاع آن‌ها بیش از ۶۰۰ متر و بالاتر از تپه‌ها است. بلندترین کوه‌های جهان در آسیا و بلندترین رشته‌کوه‌ها در اقیانوس اطلس واقع شده‌اند. جالب است بدانید برخی از مرتفع‌ترین کوه‌ها در اعماق اقیانوس‌ها قرار دارند.
رشته کوه اصلی جهان
بیشتر رشته کوه‌های زمین شناسی روی زمین با حلقه آتش اقیانوس آرام یا کمربند آلپ ارتباط دارند. حلقه اقیانوس آرام شامل کوه‌های آند آمریکای جنوبی است که از طریق کوردیلرا آمریکای شمالی در امتداد سواحل اقیانوس آرام، کوه‌های آلئوتی، از طریق کامچاتکا، ژاپن، تایوان، فیلیپین، پاپوآ گینه نو و نیوزلند می‌گذرد. رشته‌کوه آند ۷۰۰۰ کیلومتر (۴۳۵۰ مایل) طول دارد و اغلب به عنوان طولانی‌ترین سیستم کوهستانی جهان شناخته شده است.
کمربند آلپ شامل اندونزی و آسیای جنوب شرقی است که به هیمالیا، کوه‌های قفقاز، چین خوردگی‌های بالکان، کوه‌های آلپ و کوه‌های اسپانیا و اطلس می‌رسد. هیمالیا شامل مرتفع‌ترین کوه‌های جهان، از جمله قله اورست است که ۸۸۴۸ متر (۲۹۰۲۹ فوت) ارتفاع دارد و از مرز چین و نپال می‌گذرد.
رشته کوه‌های خارج از این دو سیستم شامل قطب شمال، اورال، آپالاش، کوه‌های اسکاندیناوی، گریت دیوایدینگ رنج، کوه‌های آلتای و کوه‌های حجاز است. اگر تعریف رشته کوه بسط داده شود تا کوه‌های زیرآب را نیز در برگیرد، پشته‌های اقیانوسی طولانی‌ترین سیستم کوهستانی پیوسته روی زمین را با ۶۵۰۰۰ کیلومتر (۴۰۴۰۰ مایل) را تشکیل می‌دهند.
طولانی‌ترین رشته کوه های جهان
بر طبق آمار طولانی‌ترین سیستم‌های کوهستانی شامل موارد زیر هستند:
- رشته میانی اقیانوس: ۶۵۰۰۰ کیلومتر
- حلقه آتش: در کمربند اقیانوس آرام، جایی که فوران‌های آتش فشانی و زمین لرزه‌های عظیم رخ می‌دهد: ۴۰۰۰۰ کیلومتر
- کوردیلا آمریکایی: ۱۳۴۰۰ کیلومتر
- آند: ۷۰۰۰ کیلومتر
- کوردیلای آمریکای شمالی: ۶۴۰۰ کیلومتر
- کمربند هیمالیا-آلپ: بیش از ۱۵۰۰۰ کیلومتر
- منطقه هندوکش-هیمالیا: ۳۵۰۰ کیلومتر
- گریت اسکارپمنت ، آفریقای جنوبی: ۵۰۰۰ کیلومتر
- دراکنزبرگ: ۱۰۰۰ کیلومتر
- کوه‌های راکی: بخشی از کوردیلای امریکای شمالی، ۴۸۰۰ کیلومتر
- گریت دیوایدینگ رنج: ۳۵۰۰ کیلومتر
- کوه‌های ترانس آنتراکتیک مونتینز: ۳۵۰۰ کیلومتر
- کوه‌های کنلون: ۳۰۰۰ کیلومتر، بخشی از کمربند آلپ-هیمالیا
- کوه‌های اطلس: ۲۵۰۰ کیلومتر، بخشی از کمربند آلپ-هیمالیا
- کوه‌های اورال: ۲۵۰۰ کیلومتر
- کوه‌های آپالاچین: ۲۴۱۴ کیلومتر
دو رشته کوه مهم ایران
رشته کوه‌های البرز و زاگرس به عنوان دو رشته‌کوه اصلی ایران شناخته می‌شوند. رشته کوه زاگرس بزرگ‌ترین رشته کوه ایران است. این مجموعه از مناطق مرزی شرق ترکیه و شمال عراق تا تنگه هرمز امتداد دارد. رشته کوه‌های زاگرس بخش مهمی از رشته کوه آلپ-هیمالیا را تشکیل می‌دهند که بیشتر جنوب غربی آسیا و خاورمیانه را در بر می‌گیرد. این رشته کوه باشکوه بسیار قدیمی است. آن‌ها به عنوان یک مانع طبیعی بین چندین فرهنگ و امپراتوری جهان باستان و مدرن عمل کردند.
رشته کوه‌های البرز در شمال ایران قرار دارد. این رشته کوه از غرب جمهوری آذربایجان شروع و از شرق تا ترکمنستان و افغانستان ادامه دارد. بخش بزرگی از البرز در امتداد کرانه جنوبی دریای خزر کشیده شده است. در این قسمت جبهه شمالی البرز سبز و جبهه جنوبی خشک است.
سخن آخر
در این مقاله بطور خلاصه شما را با مفهوم کوه، رشته کوه، نحوه پیدایش کوه ها و اطلاعات جامع دیگر در اینباره آشنا کردیم. جالب است بدانید که چین‌خوردگی، گسل خوردگی، فعالیت‌های آتشفشانی، دگرگون شدن و توده‌های نفوذی همگی بخشی از فرایند تشکیل کوه ها بر وری زمین هستند که در یک دوره طولانی منجر به پیدایش کوه ها بر روی زمین خواهند شد.
