نویسنده: مهناز پیرزاده
بروزرسانی: ۲۵ خرداد ۱۴۰۱
رشته کوه زاگرس، بزرگ‌ترین رشته کوه ایران، از غرب تا جنوب غربی ایران امتداد دارد و یکی از شگفتی‌های طبیعت بکر ایران است. رشته کوه‌های زاگرس بخش مهمی از مجموعه رشته کوه‌های آلپ-هیمالیا را تشکیل می‌دهند که بیشتر جنوب غربی آسیا و خاورمیانه را شامل می‌شود. این رشته کوه تا شمال عراق نیز امتداد دارد. این رشته کوه باشکوه و بسیار قدیمی، به عنوان یک مانع طبیعی بین چندین فرهنگ و امپراتوری جهان باستان و مدرن عمل کرده‌اند؛ به طوری که بخش‌هایی از پادشاهی و مرزهای ملی امپراتوری‌های بومی ایران و عثمانی و امپراتوری‌های خارجی اشکانی و روم را مشخص کرده‌اند.
از سکونت و کشاورزی انسان شواهدی در زیستگاه‌های این کوه کشف شده که قدمت آن به ۹۰۰۰ سال قبل از میلاد می‌رسد. قدیمی‌ترین سنگ‌های منطقه زاگرس مربوط به دوره پرکامبرین (۵۴۱ میلیون سال پیش) و سنگ‌های پالئوزوئیک با قدمت بین ۵۴۱ میلیون تا ۲۵۲ میلیون سال پیش در بلندترین قله‌ها یا نزدیک به آن یافت می‌شوند.
رشته کوه زاگرس چگونه به وجود آمده است؟
شکل‌گیری رشته کوه‌های زاگرس نتیجه کوه‌شناسی طولانی و پیچیده‌ای هست که از دوران پالئوزوئیک آغاز شده و تا امروز ادامه داشته است.
رشته کوه زاگرس نتیجه برخورد دو صفحه اوراسیا و عربستان سعودی است. چین‌خوردگی‌های متعدد و وجود گنبدهای نمکی فراوان، زاگرس را به منطقه‌ای نفت‌خیز تبدیل کرده است. تا قبل از برخورد این صفحات، اقیانوس نئو تتیس همچنان مثل حوضچه باریک اقیانوسی بین صفحات عربستان و اوراسیا گسترده بوده است. اما زمانی که صفحه عرب، شروع به حرکت به سمت شمال کرد و اقیانوس نئو تتیس در زیر صفحه اوراسیا فرو رفت، بعضی از شکافهای پوسته اقیانوسی، ملقب به افیولیت‌ها، در بالای توالی رسوبی قفسه قاره‌ای واقع شدند.
همگرایی بیشتر باعث ایجاد تنش در لیتوسفر شد و در این رسوبات قفسه سبب چین‌خوردگی و رانش گسترده آن شد. تنش‌های فشاری چندین گسل، رانش مستغرق در مقیاس بزرگ ایجاد کرد، که امروزه رشته کوه‌های زاگرس را به پنج کمربند تکتونیکی که به موازات یکدیگر قرار دارند، جدا می‌کند.
همچنین چین‌های موازی متعدد شمال غربی-جنوب شرقی ایجاد شد که تاقدیس‌های زاویه‌دار و قله‌های کوهستانی را بین ۳۰۰۰ تا ۳۶۵۰ متر بالاتر از سطح دریا ایجاد کرده است. حرکت سالانه این صفحه همچنان باعث افزایش ارتفاع در قله‌های این مناطق می‌شود.
به علاوه رسوب فلات قاره سبب تشکیل ذخایر نفتی در این نقاط شد، به طوری که اکنون ذخایر نفتی قابل توجهی را در جهان تشکیل داده است.
جهت رشته کوه زاگرس
رشته کوه زاگرس از غرب تا جنوب غربی ایران کشیده شده است.
تقسیم‌بندی رشته کوه زاگرس
از نظر زمین شناسی، زاگرس را می‌توان به ۲ یا ۳ قسمت مجزا تقسیم کرد:
- زاگرس شمالی
- زاگرس میانی
- زاگرس جنوبی
تفاوت زاگرس شمالی و جنوبی در نوع چین‌خوردگی‌ها و همچنین در نحوه قرارگیری چین‌ها روی گنبدهای نمکی است. استان فارس تقریباً دو بخش شمالی و جنوبی زاگرس را از هم جدا می‌کند.
در تقسیم‌بندی دیگر، رشته کوه‌های زاگرس را می‌توان به ۲ بخش اصلی تقسیم کرد: زاگرس مرتفع و زاگرس چین‌خورده.
زاگرس مرتفع
زاگرس مرتفع قسمت شمال شرقی رشته کوه زاگرس و در واقع اولین ردیف رشته کوه زاگرس است و به صورت دیواری بلند، اما با عرض نسبتاً کم (حداکثر ۸۰ کیلومتر) از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده است. میزان ارتفاع و بارش برف و باران در این قسمت از زاگرس فراوان است.
زاگرس مرتفع، بلندترین قله‌های رشته کوه زاگرس از جمله اشترانکوه، زرد کوه و دنا در آن قرار دارد که در بیشتر مواقع سال پوشیده از برف هستند.
زاگرس چین‌خورده
قسمت غربی و جنوبی رشته کوه‌های زاگرس به طول حدود ۱۳۷۵ کیلومتر و عرض ۱۲۰ تا ۲۵۰ کیلومتر را، زاگرس چین‌خورده می‌نامند. این قسمت از زاگرس همراه با زاگرس مرتفع تا خلیج‌فارس و تنگه هرمز امتداد دارد. تاقدیس‌های بزرگ و کشیده از ویژگی‌های زاگرس چین‌خورده است.
در سایر تقسیمات زاگرس، از جمله زاگرس شمالی، میانی و جنوبی اختلاف در قسمت شمالی بیشتر است؛ در واقع زاگرس جنوبی با تفاوت در چین‌ها مشخص شده است.
زاگرس مرکزی نیز عمدتاً کوهستانی است و در ارتفاع ۸۳۰ تا ۴۴۱۶ متری از سطح دریا واقع شده است. ارتفاع متوسط محدوده ۲۳۳۲ متر است؛ ۳۴ درصد از محدوده ۲۴۰۰-۲۱۰۰ متر ارتفاع و کمتر از یک درصد کمتر از ۱۰۰۰ متر ارتفاع دارد. این منطقه محل سکونت و معیشت حدود ۱۰ درصد از جمعیت کشور است. از آنجایی که بیش از ۵۰% از عشایر کشور به مناطق زاگرس وابسته هستند، این منطقه یکی از مراکز مهم عشایر کشور است.
رشته کوه زاگرس از کجا تا کجاست؟
رشته کوه‌های زاگرس حدود ۹۹۰ مایل (۱۶۰۰ کیلومتر) طول و بیش از ۲۴۰ مایل (۲۴۰ کیلومتر) عرض دارد. این منطقه که بیشتر در ایران قرار گرفته است، مرز غربی فلات ایران را شامل می‌شود. همانطور که ذکر شد، دامنه‌های آن از شمال و غرب به کشورهای همسایه کشیده شده و تقریباً از دریاچه وان در ترکیه شروع شده و تا جنوب و جنوب شرقی ایران امتداد می‌یابد.
رشته کوه زاگرس در کدام استان است؟
زاگرس رشته کوهی است که از غرب تا جنوب غربی ایران امتداد دارد. این رشته کوه عظیم شامل استان‌های بسیاری می‌شود. رشته کوه زاگرس از سواحل دریاچه وان در جنوب شرقی ترکیه آغاز می‌شود و پس از عبور از استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، همدان، مرکزی، ایلام، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، خوزستان و لرستان به سمت استان‌های فارس، کرمان و هرمزگان ادامه پیدا می‌کند.
این رشته کوه تا شمال عراق نیز ادامه دارد.
کدام قله در رشته کوه زاگرس وجود دارد؟
- قله دنا در استان کهگیلویه و بویراحمد با ارتفاع ۴۴۰۹
- قله زرد کوه در استان چهارمحال و بختیاری با ارتفاع ۴۲۲۱
- قله اشترانکوه در استان لرستان با ارتفاع ۴۱۰۰
- قله قالی کوه در استان لرستان با ارتفاع ۴۰۵۵
- قله کوه بل در استان فارس با ارتفاع ۴۰۵۰
- قله شاهان کوه در استان اصفهان با ارتفاع ۴۰۴۰
- قله کوه گره در استان فارس با ارتفاع ۳۹۹۰
- قله دالان کوه در استان اصفهان با ارتفاع ۳۹۱۵
- قله کوه تمندر در استان لرستان با ارتفاع ۳۹۰۰
- قله کوه هزار دره در استان چهارمحال و بختیاری با ارتفاع ۳۸۸۰
- قله کوه سیل در استان اصفهان با ارتفاع ۳۷۵۰
- قله کوه کینو در استان خوزستان با ارتفاع ۳۷۴۵
- قله کوه رنج در استان فارس با ارتفاع ۳۷۱۰
- قله کوه یال کبود در استان همدان با ارتفاع ۳۶۵۰
- قله کوه ولاش در استان لرستان با ارتفاع ۳۶۳۰
- قله کوه کلار در استان چهارمحال و بختیاری با ارتفاع ۳۶۲۹
- قله کوه تشگرد در استان هرمزگان با ارتفاع ۳۶۲۹
- قله کوه پراو در استان کرمانشاه با ارتفاع ۳۴۰۵
- قله کوه شاهو در استان کردستان با ارتفاع ۳۳۹۰
- قله جهان بین در استان چهارمحال و بختیاری با ارتفاع ٣٣٤٢
بلندترین قله زاگرس دنا با ارتفاع ۴۴۰۹ متر در زاگرس جنوبی، زرد کوه با ارتفاع ۴۲۲۱ در قسمت مرکزی و اشترانکوه با ارتفاع ۴۱۰۰ بلندترین قله‌های زاگرس شمالی محسوب می‌شود.
مقایسه رشته کوه البرز و زاگرس
البرز رشته کوهی در شمال ایران است. این رشته کوه از غرب جمهوری آذربایجان شروع و از شرق تا ترکمنستان و افغانستان ادامه دارد. بخش بزرگی از البرز در امتداد کرانه جنوبی دریای خزر نیز کشیده شده است. در این قسمت جبهه شمالی البرز سبز و جبهه جنوبی خشک است. دلیل این تفاوت این است که رشته کوه البرز به عنوان یک سد طبیعی مانع از عبور رطوبت دریای خزر به سمت جنوب می‌شود و بیشتر این رطوبت در جبهه شمالی البرز می‌ریزد.
بلندترین کوه البرز کوه دماوند با ارتفاع ۵۶۷۱ متر است که در نزدیکی تهران قرار دارد. رشته کوه البرز و قله دماوند به ویژه کوه قارن (قاف) در شمال سمنان، نقش برجسته‌ای در متون تاریخی طبرستان و افسانه‌های ایرانی دارند. از قله‌های موجود در این رشته کوه، می‌توان قله دماوند، پلنگ چال، توچال، گردن پالان، عجب شیر، دو شاخ و چین کلاغ را نام برد.
رشته کوه زاگرس اما در غرب ایران قرار دارد. همانطور که ذکر شد، بلندترین قله‌های این رشته کوه زرد کوه با ارتفاع ۴۲۲۱ متر، قله دنا با ارتفاع ۴۴۴۸ متر و اشتران کوه با ارتفاع ۴۲۵۰ متر نام دارند. ارتفاعات زاگرس حوضه آبخیز رودخانه‌های زاینده رود، کارون، کرخه و دز را شامل می‌شود. زاگرس، به دلیل حجم بارش و سطح تبخیر کم و موقعیت نسبتاً مناسب سازندهای زمین‌شناسی، ۴۵ تا ۵۰ درصد بیشتر آب‌های زمینی و زیرزمینی کشور را تأمین می‌کنند.
همچنین رودخانه مارون در این رشته کوه قرار دارد؛ مناطق اطراف این رود در استان کهگیلویه و بویر احمد، یکی از نادرترین منابع انواع گیاهان دارویی در جهان را در خود دارد.
سخن پایانی
رشته کوه زاگرس بزرگ‌ترین رشته کوه در غرب ایران به شمار می‌آید که قله‌های بلندی را در خود جای داده است. به نظر شما زیباترین قله این رشته که کدام است؟ نظرات خود را در پایین همین مطلب با ما در میان بگذارید.
همچنین اگر به آشنایی با کوه‌های ایران علاقه دارید، توصیه می‌کنیم مطلب شیطان کوه لاهیجان را نیز در ستاره از دست ندهید!
