نویسنده: الهام زمانی
بروزرسانی: ۲۴ شهریور ۱۴۰۰
ستاره | سرویس پزشکی – توموگرافی کامپیوتری که به آن سی تی اسکن (CT scan) هم گفته می‌شود، به پزشک این امکان را می‌دهد که یک اندام را از زوایای مختلف ببیند. سی تی اسکن، یک روش غیرتهاجمی است که در مقایسه با سایر روش‌های تصویربرداری اطلاعات دقیق‌تری را در اختیار پزشک قرار می‌دهد. با این حال، استفاده بی‌رویه از سی تی اسکن می‌تواند برای سلامتی خطرناک باشد. این مقاله را تا انتها دنبال کنید تا با مزایا و عوارض سی تی اسکن بیشتر آشنا شوید.
کاربرد سی تی اسکن
از سی تی اسکن تقریبا در تمام قسمت‌های بدن می‌توان استفاده کرد. معمولا زمانی که نتوان با اشعه X جزئیات کافی از یک آسیب یا اختلال را مشاهده کرد، به خصوص در شرایط اضطراری که زمان مهم است، از سی تی اسکن استفاده می‌شود. از جمله کاربردهای فراوان سی تی اسکن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- سی تی اسکن شکم: برای شناسایی توده‌های موجود در کبد، کلیه یا لوزالمعده و تشخیص علت خونریزی مجاری ادراری (هماچوری) استفاده می‌شود.
- سی تی اسکن سیستم قلبی- عروقی: در ترسیم جریان خون (سی تی آنژیوگرافی) و کمک به تشخیص اختلالات کلیوی، آنوریسم آئورت، تصلب شرایین یا ادم ریوی کاربرد دارد.
- سی تی اسکن قلب: برای تشخیص و کنترل بیماری عروق کرونر قلب (CAD) یا کمک به جراحی تعویض دریچه قلب استفاده می‌شود.
- سی تی اسکن سر و مغز: به تشخیص تومورها، خونریزی‌ها و انسداد جریان خون در مغز کمک می‌کند. این روش تصویربرداری در تشخیص کلسیفیکاسیون مغز که معمولا در افراد مبتلا به پارکینسون و زوال عقل مشاهده می‌شود، کاربرد دارد.
- سی تی اسکن ریه‌ها: به بررسی و تشخیص درگیری ریه در اثر کرونا، تشخیص تغییرات ریه در اثر فیبروز (اسکار یا زخم)، آمفیزم، تومورها، آتلکتازی (جمع شدن ریه) و پلورال افیوژن (تجمع مایع در اطراف ریه‌ها) کمک می‌کند.
- سی تی اسکن سیستم اسکلتی: در تشخیص آسیب نخاعی، شکستگی‌های پاتولوژیک و تومورهای استخوانی نقش دارد. همچنین به ارزیابی شکستگی‌های پیچیده، پوکی استخوان یا آسیب مفصلی ناشی از آتریت کمک می‌کند.
مزایا و محدودیت‌های سی تی اسکن
فناوری CT می‌تواند طی چند دقیقه تصویری با کنتراست بالا ایجاد کند و به همین دلیل به ویژه در شرایط اضطراری مزایای بی‌شماری را ارائه می‌دهد. اطلاعات به دست آمده از سی تی اسکن می‌تواند به پزشک بگوید که آیا به جراحی نیاز است یا خیر.
در زمینه مراقبت‌های اورژانسی، سی تی اسکن نسبت به اشعه X، ام آر آی (MRI) و توموگرافی گسیل پوزیترون (PET) ارجحیت دارد. فقط سونوگرافی می‌تواند از نظر سرعت با سی تی اسکن رقابت کند؛ با این حال، سونوگرافی در تشخیص انواع آسیب‌ها یا اختلالات محدودیت‌هایی دارد.
در بعضی شرایط، سی تی اسکن کارآیی مناسبی ندارد. به عنوان مثال، MRI در تصویربرداری از اندام‌ها و بافت‌های نرم مثل مفاصل، رباط‌ها، اعصاب و دیسک‌های ستون فقرات بهتر عمل می‌کند. در موارد غیراورژانسی، ممکن است MRI در مقایسه با سی تی اسکن اطلاعات بیشتری را در اختیار پزشک قرار دهد. البته هزینه MRI از سی تی اسکن بیشتر است. همچنین ممکن است MRI به علت استفاده از امواج مغناطیسی قوی، برای افرادی که ایمپلنت فلزی دارند (از جمله ضربان‌ساز قلب، مفاصل مصنوعی و ایمپلنت گوش) مناسب نباشد.
عوارض سی تی اسکن
سی تی اسکن، یک ابزار ارزشمند برای تشخیص و غربالگری بیماری‌ها محسوب می‌شود. با این حال، استفاده از آن می‌تواند خطراتی هم به دنبال داشته باشد. معمولا عوارض سی تی اسکن ریه و سایر اندام‌های بدن به افزایش خطر ابتلا به سرطان و واکنش به مواد حاجب مربوط می‌شود.
۱. سرطان
مواجهه با سطوح بالای اشعه و افزایش خطر ابتلا به سرطان، مهم‌ترین نگرانی افراد برای استفاده از سی تی اسکن است. میزان اشعه حاصل از سی تی اسکن در مقایسه با اشعه X معمولی ۱۰۰ الی ۱۰۰۰ برابر بیشتر است. تحقیقات نشان داده که اشعه مورد استفاده در سی تی اسکن ممکن است به DNA آسیب زده و باعث سرطان شود. با این حال، احتمال بروز این مشکل بسیار کم است. شواهدی وجود ندارد که نشان دهد انجام سی تی اسکن با اشعه کم در درازمدت به سلامتی آسیب برساند. اما در دوزهای بالا ممکن است خطر ابتلا به سرطان اندکی افزایش یابد.
تحقیقات نشان می‌دهد که احتمالا عوارض سی تی اسکن برای کودکان بیشتر است. چون در مقایسه با افراد ۶۰ یا ۷۰ ساله، بعد از استفاده از این روش سال‌های بیشتری را برای زندگی کردن در پیش رو دارند. با این حال، در تحقیقات انجام شده هیچ ارتباط روشنی بین سی تی اسکن و خطر سرطان در کودکان مشاهده نشده است.
نمی‌توان با قطعیت گفت که سی تی اسکن هیچ خطری ندارد. اما در صورت استفاده مناسب، تقریبا همیشه مزایای سی تی اسکن از خطرات احتمالی آن بیشتر است.
۲. حساسیت به مواد حاجب
مواد حاجب (Contrast Agents) به افزایش وضوح تصاویر به خصوص تصاویر مربوط به مغز، ستون فقرات، کبد یا کلیه‌ها کمک می‌کنند. بیشتر مواد حاجب بر پایه ید بوده و قبل از اسکن به صورت داخل وریدی به بیمار تزریق می‌شوند. در مورد اسکن دستگاه گوارش، ممکن است به محلول خوراکی یا انما (تنقیه) نیاز باشد. در این شرایط، معمولا از سولفات باریم و گاستروگرافین بر پایه ید (دیاتریزوات) استفاده می‌شود.
با توجه به نوع ماده حاجب استفاده شده، ممکن است عوارض جانبی در ۱۲-۱ درصد بیماران مشاهده شود. امکان وقوع عوارض از ۱ ساعت تا ۷ روز پس از اسکن وجود داشته و شدت آن می‌تواند از خفیف تا شدید و خطرناک متغیر باشد. شایع‌ترین عوارض سی تی اسکن که به ماده حاجب مربوط می‌شود عبارتند از:
- قرمز شدن
- خارش
- آبریزش بینی
- سرفه
- سرگیجه
- کرامپ‌های شکمی
- یبوست
- حالت تهوع
- استفراغ
ابتلا به دیابت، آسم، بیماری‌های قلبی، اختلالات غده تیروئید و نارسایی کلیه احتمال بروز عوارض جانبی را افزایش می‌دهد. افرادی که حساسیت شناخته شده‌ای به عوامل رادیوکنتراست دارند، باید قبل از دریافت ماده حاجب آنتی هیستامین و استروئید دریافت کنند.
واکنش‌های آلرژیک شدید که به آن‌ها آنافیلاکسی می‌گویند، در ۰/۰۱ تا ۰/۲ درصد موارد رخ می‌دهند. تنگی نفس، کهیر، تورم صورت و کرامپ شکمی از علائم آنافیلاکسی محسوب می‌شوند. اگر آنافیلاکسی به سرعت درمان نشود، به تشنج، کما، شوک و حتی مرگ منجر می‌شود.
عوارض سی تی اسکن برای کودکان
احتمال کمی وجود دارد که کودکان با ۱ بار سی تی اسکن به سرطان مبتلا شوند. با این حال، توصیه می‌شود در کودکان برای انجام سی تی اسکن به موارد زیر توجه شود:
- انجام سی تی اسکن فقط در موارد ضروری
- در صورت امکان استفاده از سایر روش‌ها که فاقد اشعه هستند، مثل سونوگرافی و MRI
- تنظیم میزان تابش با توجه به جثه و وزن کودک
- کاهش رزولوشن اسکن در صورتی که ایجاد تصاویر باکیفیت لازم نباشد
اگر لازم است کودک بیش از ۱ بار سی تی اسکن شود، درباره مزایا و خطرات این روش با پزشک صحبت کنید. همچنین از او بپرسید که آیا امکان استفاده از سایر روش‌های تشخیصی وجود دارد یا خیر.
عوارض سی تی اسکن در بارداری
این روزها که بیماری کرونا شایع شده، سوالات زیادی درباره عوارض سی تی اسکن ریه در بارداری پرسیده می‌شود. اگر باردار هستید یا احتمال می‌دهید باردار باشید، قبل از انجام سی تی اسکن با پزشک صحبت کنید. اگر سی تی اسکن در ناحیه شکم یا لگن نباشد، خطر کمی جنین را تهدید می‌کند. حتی اگر سی تی اسکن در ناحیه لگن یا شکم انجام شود باز هم میزان خطر، کم در نظر گرفته می‌شود.
مواد حاجبی که از طریق دهان یا مقعد استفاده می‌شوند وارد جریان خون نشده و نمی‌توانند به جنین آسیب برسانند. مواد حاجب تزریقی از خون عبور کرده و وارد گردش خون جنین می‌شوند. با این حال، تا امروز در مطالعات حیوانی شواهدی مبنی بر خطرناک بودن آن‌ها برای جنین مشاهده نشده است.
هرچند خطر سی تی اسکن برای جنین ناچیز است، اما بهتر است در مورد هر روش تشخیصی که در دوران بارداری انجام می‌شود با پزشک صحبت کنید تا بتوانید یک انتخاب آگاهانه داشته باشید. تقریبا همیشه از انجام سی تی اسکن در دوران بارداری به خصوص ۳ ماهه اول خودداری می‌شود، مگر اینکه مزایای این روش از خطرات احتمالی آن به طور قابل توجهی بیشتر باشد.
اگر در دوران شیردهی سی تی اسکن انجام می‌دهید، باید بدانید که باریم جذب خون نشده و از طریق شیر مادر به کودک منتقل نمی‌شود. کمتر از ۱ درصد محلول‌های بر پایه ید وارد شیر مادر می‌شوند؛ اما به گفته محققان این مقدار نمی‌تواند به کودک آسیب وارد کند. با این حال، بعضی از مادران رویکرد محافظه‌کارانه را ترجیح داده و پس از سی تی اسکن به مدت ۴۸-۲۴ ساعت از شیردهی اجتناب می‌کنند.
کلام پایانی
سی تی اسکن، یکی از روش‌های تصویربرداری پزشکی است که در مواقع اضطراری به تشخیص انواع بیماری‌ها و جراحت‌ها کمک می‌کند. با استفاده از این روش می‌توان اندام‌ها و بافت‌های داخل بدن را مشاهده کرده و آسیبهای آن‌ها را تشخیص داد. اگر سی تی اسکن فقط در مواقع لزوم انجام شود، خطری برای سلامتی ندارد. در دوران بارداری، انجام سی تی اسکن توصیه نمی‌شود، مگر اینکه مزایای استفاده از این روش از خطرات احتمالی آن بیشتر باشد. در کودکان هم بهتر است تا حد امکان از سایر روش‌های تصویربرداری استفاده شود.
