نویسنده: رضا حسینی
بروزرسانی: ۵ دی ۱۴۰۰
ستاره | سرویس علوم – رشته حسابداری دانشجویان علاقه‌مند به امور مالی را با زیر و بم و جزییات مربوط به دانش حسابداری آشنا می‌کند. در حالت کلی حسابداری نوعی فعالیت خدماتی به شمار می‌رود که هدف اصلی آن فراهم آوردن اطلاعات کمی (و نه لزوما کیفی) برای افراد مختلف است. اطلاعاتی که دارای ماهیت مالی بوده و بیش از هر چیز بر جنبه‌های اقتصادی دلالت دارد. در واقع آن دسته از اطلاعاتی که یک حسابدار آنها را تهیه می‌کند بیش از هر چیز به کار اتخاذ تصمیمات مهم اقتصادی می‌آید.
در زمان‌های گذشته که کسب و کارهای مختلف از شکل کاملا ساده‌ای برخوردار بودند، نیاز چندانی به وجود حسابدار و دسته‌بندی اطلاعات مالی احساس نمی‌شد. اما در حال حاضر امور تجاری و فعالیت‌های اقتصادی شکل پیچیده‌تری به خود گرفته است و برای برنامه‌ریزی‌های کلان در مورد آنها نیاز به تجزیه و تحلیل اطلاعات مالی و اقتصادی خواهد بود. اطلاعاتی که اکنون توسط حسابداران جمع‌آوری و طبقه‌بندی می‌گردد.
ماهیت رشته حسابداری
سیستم حسابداری را می‌توان نوعی سیستم جمع آوری اطلاعات به شمار آورد که با فراهم آوردن اطلاعات لازم کمک می‌کند تا افرادی مانند سرمایه‌گذارها، اعتبار دهندگان، مدیران شرکت‌ها و نهادهای دولتی بتوانند نسبت به مسایل اقتصادی تصمیم‌گیری بهتر و دقیق‌تری داشته باشند. در عمل نوین شدن گونه‌های مختلف تجارت موجب شده است تا شخصیت‌ها، شرکت‌ها و دولت‌ها برای تصمیم‌گیری‌های آتی خود در مورد توزیع مناسب منابع مالی نیاز به اطلاعات دقیق و منسجم داشته باشند. اطلاعاتی که می‌توان آنها را به کمک ترفندهای حسابداری به دست آورد.
به عنوان نمونه اگر شخصی قصد داشته باشد در شرکتی سرمایه‌گذاری کند، تمایل دارد که از وضعیت مالی آن شرکت یا نتایج عملیات آن در طول سال‌های گذشته اطلاع کسب کند. از همین رو حسابداری این فرصت را فراهم می‌آورد تا افراد کنجکاو بتوانند به سراغ صورت‌های مالی قدیمی شرکت‌های مورد نظر خود بروند و از میزان سوددهی یا زیان‌ده بودن آنها اطمینان حاصل نمایند. در مجموع هر چقدر که در طول زمان روابط اقتصادی موجود میان انسان‌ها و شکل تجارتی که بین آنها وجود دارد پیچیده‌تر شده است، به همان نسبت شاهد افزایش پیچیدگی‌های حسابداری و جزییات مربوط به آن بوده‌ایم.
پیشینه‌ی رشته حسابداری در ایران
حسابداری اگرچه در حالت امروزی خود یک دانش نوین به شمار می‌رود، اما قدمت آن به گذشته‌های بسیار دور باز می‌گردد. حتی پاره‌ای از یافته‌ها حکایت از آن دارد که اجداد ما در زمان هخامنشیان هم از برخی اصول حسابداری برای رتق و فتق امور مالی خود بهره می‌جسته‌اند. البته این موضوع بیشتر در انحصار پادشاهان و حاکمان بود و مردم عادی جز در موارد بسیار کوچک نیاز چندانی به آن احساس نمی‌کردند. در واقع به نظر می‌رسد که در زمان‌های قدیم حساب درآمدها و مخارج حکومت‌ها به شکل دقیقی ثبت و ضبط می‌شده است. علاوه بر آن به هنگام نقل و انتقال ثروت در آن دوران نیز همواره اثری از بحث نظارت به چشم می‌خورد که خود یادآور اهمیت حسابرسی است.
با این حال حسابداری به شکل علمی و در قالب امروزی خود از قرن بیستم میلادی در ایران باب شد. به طور دقیق در دهه‌ی سی خورشیدی با رونق گرفتن کار آموزش عالی در کشور رشته حسابداری نیز بیش از پیش مورد توجه مراکز آموزشی و دانشگاه‌های مختلف کشور قرار گرفت. به گونه‌ای که مراکزی نظیر آموزشگاه عالی حسابداری شرکت ملی نفت ایران، دانشکده علوم اداری و موسسه‌ی عالی حسابداری از جمله مراکز آموزشی مهمی لقب گرفتند که به پرورش و آموزش حسابداران کارکشته و توانمند پرداختند.
مقاطع تحصیلی و دروس رشته حسابداری
رشته حسابداری هم‌اکنون در قالب مقاطع مختلفی نظیر کاردانی، کارشناسی ناپیوسته، کارشناسی پیوسته، کارشناسی ارشد و دکترا در ایران تدریس می‌شود. در عین حال بسیاری از دانشگاه‌های دولتی و غیر دولتی فعال در شهرهای مختلف کشور امکان تحصیل در این رشته را در مقاطع مختلف آن برای متقاضیان فراهم نموده‌اند.
دانشجویان این رشته‌ی تحصیلی باید ۱۳۵ واحد درسی را در مقطع کارشناسی با موفقیت پشت سر بگذارند. از میان کل تعداد واحدهای درسی که در مقطع کارشناسی رشته حسابداری تدریس می‌شود ۲۰ واحد درسی به دروس عمومی اختصاص دارد و ۴۴ واحد درسی نیز به دروس پایه مربوط می‌شود. تعداد واحدهای مرتبط با دروس اختصاصی و اختصاصی گرایشی این رشته هم به ترتیب برابر با ۵۸ واحد و ۱۳ واحد درسی است.
دروس پايه رشته حسابداری
دانشجویان مقطع کارشناسی این رشته باید درس‌هایی مانند روان‌شناسی عمومی، جامعه شناسی، اصول علم اقتصاد، رياضيات پايه، رياضيات كاربردی، آمار كاربردی، مبانی كاربرد كامپيوتر، پژوهش و عمليات، مديريت توليد، حقوق بازرگانی، پول و ارز و بانكداری ، مبانی سازمان مديريت، توسعه اقتصادی، ماليه عمومی و روش تحقيق را در طول دوران تحصیل خود به عنوان دروس پایه با موفقیت پشت سر بگذارند. به این ترتیب می‌توان ادعا کرد که دروس پایه این رشته اشتراکات قابل توجهی با دروس پایه رشته اقتصاد دارد.
دروس اصلی و تخصصی رشته حسابداری
در کنار درس‌های پایه می‌توان از درس‌های اختصاصی و اصلی این رشته نام برد. درس‌هایی که مواردی نظیر اصول حسابداری، حسابداری ميانه، حسابداری پيشرفته، حسابداری صنعتی، حسابرسی، حسابداری مالياتی، اصول تنظيم و كنترل بودجه، مديريت مالی، مباحث جاری حسابداری و متون حسابداری را شامل می‌شود.
رشته حسابداری در مقطع کارشناسی ارشد
رشته حسابداری در دانشگاه‌های ایران برای مدت زمان طولانی بدون هیچ گرایش خاصی در مقطع کارشناسی ارشد تدریس می‌شد. اما اکنون کمتر از ده سال است که شاهد به وجود آمدن چندین گرایش مختلف در مقطع کارشناسی ارشد برای این رشته‌ی تحصیلی هستیم. در حال حاضر گرایش‌هایی نظیر حسابداری، حسابرسی، حسابداری مدیریت و حسابداری بخش عمومی در مقطع کارشناسی ارشد این رشته توسط دانشجویان قابل انتخاب هستند که اکثر آنها گرایش‌های کاملا جدیدی به شمار می‌روند.
گرایش حسابداری
این گرایش از دیرباز و برای مدت زمان طولانی به عنوان تنها گرایش رشته حسابداری در مقطع کارشناسی ارشد شناخته می‌شد. معمولا تنها آن دسته از دانشجویانی که قصد تدریس در دانشگاه‌ها یا مراکز آموزشی مختلف به عنوان استاد یا مدرس حسابداری را دارند، تحصیلات خود را در مقطع کارشناسی ارشد و دکترای حسابداری ادامه می‌دهند. در واقع شرایط بازار کار این رشته‌ی تحصیلی به گونه‌ای است که بسیاری از دانشجویان پس از اتمام دوران کارشناسی دیگر نیاز چندانی به ادامه‌ی تحصیل در خود احساس نمی‌کنند و بلافاصله پس از فارغ‌التحصیلی سعی در جذب شدن به بازار کار دارند. به هر حال گرایش حسابداری همچنان در ایران به عنوان رایج‌ترین و پر ظرفیت‌ترین گرایش رشته‌ی تحصیلی حسابداری در مقطع کارشناسی ارشد به شمار می‌رود.
گرایش حسابرسی
حسابرسی را می‌توان نوعی فرایند قاعده‌مند و منظم توصیف کرد که به طور عمده در زمینه‌ی جمع‌آوری اطلاعات مالی مربوط به فعالیت‌های اقتصادی صورت می گیرد. البته این فرایند برخلاف حسابداری تنها به جمع‌آوری و دسته‌بندی اطلاعات مالی محدود نمی‌شود و ارزیابی بی‌طرفانه‌ی آنها را نیز در بر می‌گیرد. هدف از این ارزیابی بدون سمت و سو مقایسه‌ی نتایج به دست آمده از اطلاعات جمع‌آوری شده با ادعاهای مدیران فعالیت‌های اقتصادی مذکور و تطبیق آنها با استانداردهای واقعی و معیارهای از پیش تعیین شده است. در نهایت هم گزارش این مقایسه در اختیار افراد ذی‌نفع قرار خواهد گرفت.
در تعریف فوق شباهت‌ها و تفاوت‌های موجود میان حسابداری و حسابرسی به طور خلاصه بیان شده است. در عمل عمده تفاوت حسابداری با حسابرسی در این مضوع خلاصه می‌شود که یک حسابرس علاوه بر جمع‌آوری اطلاعات مربوط به صورت‌های مالی عملیات تجزیه و تحلیل آنها را نیز بر عهده دارد. حال آن که یک حسابدار تنها به جمع‌آوری این اطلاعات می‌پردازد. با وجود تمام تفاوت‌ها و شباهت‌هایی که میان دو مقوله‌ی حسابداری و حسابرسی وجود دارد، تا همین چند سال قبل شاخهی حسابرسی بخشی از حسابداری محسوب می‌شد. با این حال اکنون مدتی است که دانشجویان رشته حسابداری از این امکان برخوردار هستند که در مقطع تحصیلی کارشناسی ارشد، گرایش حسابرسی را به شکل مجزا انتخاب کنند. گرایشی که البته تعداد ظرفیت‌های آن در دانشگاه‌های مختلف کشور هنوز به اندازه‌ی گرایش حسابداری نیست.
از سوی دیگر به نظر می‌رسد که این گرایش هنوز در کشور ما به طور کامل جا نیافتاده است. چرا که همچنان این دانش آموختگان گرایش حسابداری هستند که در شرکت‌ها و موسسات مختلف به عنوان حسابرس مشغول به کار می‌شوند و درصد بالاتری از اشتغال را به خود اختصاص داده‌اند.
گرایش حسابداری مدیریت
این گرایش نیز یکی از گرایش‌های جدید حسابداری در دانشگاه‌های ایران به شمار می‌رود و حتی می‌توان آن را تا حدی ناشناخته قلمداد کرد. هدف اصلی در حسابداری مدیریت جمع‌آوری و طبقه‌بندی اطلاعات مربوط به بهای تمام شده و ارائه نمودن این اطلاعات به مدیریت واحدهای تجاری است. در عمل عمده تفاوت موجود میان حسابداری مالی و حسابداری مدیریت آن است که در حسابداری مالی شاهد تهیه شدن صورت‌های مالی هستیم. اما در حسابداری مدیریت تمرکز اصلی بر اهداف تجاری و اطلاعات مربوط به بهای تمام شده قرار دارد. تعداد ظرفیت‌های این گرایش در دانشگاه‌های کشور هم کم و بیش به گرایش حسابرسی نزدیک بوده و به میزان محسوسی کمتر از گرایش حسابداری است.
گرایش حسابداری عمومی
این گرایش جدیدترین گرایش در نظر گرفته شده برای رشته حسابداری در مقطع کارشناسی ارشد به شمار می‌رود که با پیشنهاد دانشگاه علامه طباطبایی ایجاد شده است. عمر فعالیت این گرایش در دانشگاه‌های کشور حتی به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسد و برای نخستین بار از سال گذشته بود که امکان انتخاب آن برای متقاضیان حضور در مقطع کارشناسی ارشد رشته‌ی تحصیلی حسابداری فراهم گردید. هدف اصلی از ایجاد این گرایش در دانشگاه‌های کشور تربیت نیروهای انسانی آموزش دیده‌ای عنوان شده است که بتوانند در بخش‌های عمومی نظیر دولت به فعالیت بپردازند. البته امید می‌رود که برای اشتغال این نیروهای آموزش دیده تدبیری اندیشیده شده باشد تا آنها هم پس از پایان تحصیلات خود به خیل بیکاران رشته‌ها و گرایش‌های مختلفی که در انواع و اقسام دانشگاه‌های دولتی و غیر دولتی تدریس می‌شود نپیوندند.
فرصت‌های شغلی رشته حسابداری
همان گونه که در بخش‌های پیشین این متن نیز به آن اشاره شد بسیاری از دانشجویان رشته حسابداری پس از پایان تحصیلات خود در مقطع کارشناسی ارشد جذب بازار کار می‌شوند و تحصیلات خود را در این رشته ادامه نمی‌دهند. در عمل دانش آموختگان رشته‌ی تحصیلی حسابداری از این امکان برخوردار خواهند بود تا در شاخه‌های مختلف و متفاوتی نظیر حسابداری مالی، حسابداری صنعتی، حسابداری دولتی، حسابداری مالیاتی، حسابداری بیمه و حسابداری بانکی به فعالیت بپردازند.
در شاخهی حسابداری مالی دانش آموختگان رشته حسابداری به طور معمول جذب شرکت‌ها و موسسات تجاری و غیر انتفاعی می‌شوند و در بخش‌های مشابه با آن به فعالیت می‌پردازند. حسابداری بیمه نیز به طور کامل بر موسسات بیمه تمرکز دارد و زمینه‌ی اشتغال در سازمان‌های بیمه را برای حسابداران آموزش دیده فراهم می‌کند. در شاخهی حسابداری صنعتی هم امکان فعالیت در واحدهای صنعتی و شرکت‌های تولیدی برای دانش آموختگان رشته‌ی تحصیلی حسابداری فراهم خواهد بود.
در حسابداری بانکی همان‌گونه که از نام آن مشخص به نظر می‌رسد فعالیت در شعبه‌های مختلف بانکی و رسیدگی به صورت‌های مالی بانک‌ها امکان‌پذیر است. این موضوع در رابطه با حسابداری دولتی نیز صادق است. به این معنی که حوزه‌ی فعالیت اصلی حسابداری دولتی با توجه به نام آن در سازمان‌ها و ادارات دولتی خواهد بود. زمینه‌ی فعالیت در این حوزه نیز بیشتر به عنوان حسابدار یا عامل ذی‌حسابی است. در شاخهی حسابداری مالیاتی حوزه‌ی فعالیت افراد بیشتر در ادارات دارایی و سایر سازمان‌های مشابه تعریف می‌شود. افزون بر آن تمام حسابدارانی که در حوزه‌های یاد شده مشغول به فعالیت هستند می‌توانند پس از مدتی انجام کار حسابداری و اندوختن تجربه در حوزه‌ی کاری خود ارتقا درجه بیابند و شغل‌هایی نظیر مدیریت مالی را بر عهده بگیرند.
البته تمام مواردی که به آنها اشاره شد مختص به فعالیت حسابداری است. این در حالی است که دانش آموختگان رشته حسابداری می‌توانند در زمینه‌ی حسابرسی نیز به فعالیت بپردازند. به خصوص آن که تحصیلات خود را با گرایش حسابرسی به پایان رسانده باشند. به طور کل می‌توان فعالیت حسابرسی را به دو شاخهی کلی حسابرسی داخلی و حسابرسی مستقل تقسیم‌بندی کرد.
کسانی که به عنوان حسابدار داخلی شناخته می‌شوند معمولا کارمندان موسسات یا شرکت‌های مختلف تجاری هستند و گزارش‌های ویژه‌ی حسابرسی خود را در بازه‌های زمانی از پیش تعیین شده (به عنوان مثال در دوره‌های ماهانه یا سالانه) به مدیران ارشد یا اعضای هیات مدیره‌ی موسسات و شرکت‌های تجاری تحویل می‌دهند.
در سوی مقابل حسابرسان مستقل قرار دارند که به عنوان کارمند در شرکت‌های تجاری فعالیت نمی‌کنند و در موسسات حسابرسی مستقل به فعالیت مشغول هستند. این دسته از حسابرسان به شرکت‌های تجاری مختلف خدمات حسابرسی ارائه می‌دهند و به صورت دائمی در خدمت یک شرکت یا واحد تجاری خاص قرار ندارند. هر چند که در مواقعی می‌توان با آنها قراردادهای بلند مدت در زمینه‌ی انجام امور حسابرسی منعقد کرد.
همان گونه که مشخص به نظر می‌رسد دانش آموختگان رشته‌ی تحصیلی حسابداری پس از اتمام دوران تحصیل فرصت‌های شغلی متعددی را پیش روی خود می‌بینند. البته در حال حاضر این فرصت‌ها بیشتر روی کاغذ وجود دارد و در واقعیت وضعیت اشتغال دانش آموختگان حسابداری نیز مانند بسیاری از فارغ‌التحصیلان رشته‌های تحصیلی دیگر چندان مساعد نیست.
