ستاره | سرویس چهره‌ها – حتما برای یک بار هم که شده قطعه‌ی مشهور زرد ملیجه را شنیده‌اید و یا حداقل نام آن برایتان آشنا است. این ترانه بار‌ها از تلویزیون در مناسبت‌های مختلف پخش شده است. خوب است بدانید که آهنگساز این قطعه استاد ابوالحسن صبا است. با ما همراه باشید تا با بیوگرافی این هنرمند محبوب آشنا شوید.
بیوگرافی ابوالحسن صبا
ابوالحسن صبا متولد سال ۱۲۸۱ در تهران بود. وی از اساتید موسیقی ایرانی، آهنگساز و نوازنده‌ی بسیار مشهوری بود. فاخره صبا که از استادان برجسته‌ی موسیقی و اُپراست، نوه عموی استاد ابوالحسن صبا است.
زندگی صبا از کودکی
ابوالحسن صبا فرزند ابوالقاسم کمال‌السلطنه است. ابوالحسن صبا در خانواده‌ای آشنا به موسیقی متولد شد. پدر ابوالحسن صبا پزشک، ادیب و دوستدار موسیقی بود. او که ساز سه تار می‌نواخت، اولین استاد ابوالحسن بود. پدر صبا فرزند جعفرخان حکیم باشی معروف به صدرالحکماء و از نواده‌های فتحعلی خان صبا ملک الشعرای دربار قاجار بوده است. ابوالحسن صبا مقدمات موسیقی را از پدرش فرا گرفت و تار و سه تار را از میرزا عبدالله فراهانی، درویش خان و علینقی وزیری، ویولن را از حسین هنگ‌آفرین، کمانچه را از حسین اسماعیل‌زاده، سنتور را نزد علی اکبرخان شاهی، تمبک را نزد حاجی خان و نی را نزد اکبر خان فرا گرفت.
ابوالحسن صبا در جوانی به مدرسه کمال الملک رفته و شروع به فراگیری نقاشی می‌کند، همچنین در رشته‌هایی مانند سوهان‌کاری، نجاری، ریخته‌گری، معرق‌کاری و خاتم‌کاری کسب مهارت کرده و بعد‌ها دستی در ساخت آلات موسیقی پیدا کرد.
صبا آثار نیما یوشیج و صادق هدایت را می‌خواند و با نیما و شهریار روابطی دوستانه و صمیمی داشت. در سال ۱۳۱۱ با دختر عموی نیما یوشیج، یکی از شاگردانش با نام منتخب اسفندیاری کوه نور، ازدواج کرد و صاحب سه دختر با نام‌های غزاله، ژاله و رکسانا شد.
صبا آثار نیما یوشیج و صادق هدایت را می‌خواند و با نیما و شهریار روابطی دوستانه و صمیمی داشت. در سال ۱۳۱۱ با دختر عموی نیما یوشیج، یکی از شاگردانش با نام منتخب اسفندیاری کوه نور، ازدواج کرد و صاحب سه دختر با نام‌های غزاله، ژاله و رکسانا شد.
موزه‌ی استاد ابوالحسن صبا
ابوالحسن صبا وصیت کرده بود که پس از مرگش خانه‌اش را تبدیل به موزه کنند. سرانجام در ۲۹ آبان ۱۳۵۳ خانه‌ی استاد صبا توسط دانشکدهٔ هنر‌های زیبا به موزه تبدیل شد. مسئولیت بازسازی و مرمت خانه را نوه‌ی او، سبا خویی (سبا خویی فرزند اسماعیل خویی و آخرین دختر صبا یعنی رکسانا است) بر عهده گرفت و در سال ۱۳۸۳ به وضعیت کنونی رسید. سبا خویی دستی در تار دارد و فعالیت‌های هنری مادربزرگش را در کار تهیه مزون لباس‌های محلی ایرانی ادامه می‌دهد. سبا مجرد است و در حال حاضر مجری اتاق خبر تلویزیون من و تو ۱ و یکی از برنامه‌سازان این شبکه تلویزیونی است. پسر غزاله (دختر بزرگ استاد صبا) هم مانند پدربزرگش به آموزش موسیقی مشغول است.
فعالیت‌های هنری استاد صبا
- در سال ۱۳۰۲ در مدرسهٔ عالی موسیقی که توسط علینقی وزیری بنیان گذاشته شده بود، مشغول به تحصیل شد و توانست در ۲۲ سالگی دانشجوی ممتاز بخش تکنوازی شده و مورد تقدیر و احترام اساتید و دوستانش قرار بگیرد.
- اولین اثر ضبط شده‌ی استاد صبا، قطعه‌ای به نام زرد ملیجه بود که با ویولن زد. این قطعه بین دو بند سرود ای وطن با صدای روح‌انگیز در سال ۱۳۰۶ در قالب صفحه تولید شد و بسیار مورد استقبال عموم قرار گرفت.
- در سال ۱۳۰۶، استاد علینقی وزیری از او خواست تا مدرسه‌ای مخصوص موسیقی در رشت تاسیس کند. صبا به مدت ۲ سال در رشت به آموزش موسیقی مشغول بود و در حین آموزش، به روستا‌های اطراف سفر می‌کرد و آهنگ‌های محلی شان را گوش می‌داد. آهنگ‌های دیلمان، رقص چوبی قاسم‌آبادی، کوهستانی و امیری مازندرانی یادگار‌هایی از این سفر‌های استاد صبا است.
- استاد صبا تمام ساز‌های سنتور، تار، سه‌تار، تنبک، نی، کمانچه، ویولن و نیز پیانو را در حد استادی می‌نواخت. ولی ویولن و سه‌تار را به عنوان ساز‌های تخصصی خود انتخاب کرد. سپس در مدرسه عالی موسیقی به شاگردی علینقی وزیری درآمد و تکنواز ارکستر او شد.
- پس از تاسیس رادیو در سال ۱۳۱۹، علاوه بر آموزش و پژوهش موسیقی در هنرستان عالی، در رادیو به کار نوازندگی نیز پرداخت. همچنین در اواخر عمرش کلاس‌هایی را برای علاقمندان موسیقی در منزل برگزار می‌کرد.
- استاد صبا چهل سال تمام، به موسیقی و نواختن ساز‌های مختلف و تدریس وپژوهش مشغول بود و توانست تاثیر بسیار مثبت و عمیقی در موسیقی ایرانی بگذارد. او همچنین در سایر هنر‌ها مانند ساختن ساز، نقاشی و ادبیات مهارت داشت، زبان انگلیسی را می‌دانست و دانشنامه‌ای جامع از علم و عمل موسیقی ایرانی بود.
- مکتب نوین موسیقی ایرانی که از درویش خان آغاز شده بود با صبا به اوج رسید و شاگردان صبا نیز پیرو راه او شدند.
شاگردان معروف استاد صبا
از جمله شاگردان استاد صبا که بعد‌ها خود از اساتید شایسته و تاثیرگذار در موسیقی ایرانی شدند عبارتند از:
حسین تهرانی، حسن کسایی، داریوش صفوت، فرامرز پایور، منوچهر صادقی، غلامحسین بنان، لطف‌الله مفخم پایان، علی تجویدی، همایون خرم، اسدالله ملک، رحمت‌الله بدیعی، ساسان سپنتا، ابراهیم قنبری مهر، اسماعیل چشم آذر، مهدی خالدی، مهدی مفتاح، حبیب‌الله بدیعی، محمد طغانیان دهکردی، بابک رادمنش، حسین خواجه امیری (ایرج)، پرویز یاحقی، فرهاد فخرالدینی، محمد حیدری و قدرت الله انتظامی.
حسین تهرانی، حسن کسایی، داریوش صفوت، فرامرز پایور، منوچهر صادقی، غلامحسین بنان، لطف‌الله مفخم پایان، علی تجویدی، همایون خرم، اسدالله ملک، رحمت‌الله بدیعی، ساسان سپنتا، ابراهیم قنبری مهر، اسماعیل چشم آذر، مهدی خالدی، مهدی مفتاح، حبیب‌الله بدیعی، محمد طغانیان دهکردی، بابک رادمنش، حسین خواجه امیری (ایرج)، پرویز یاحقی، فرهاد فخرالدینی، محمد حیدری و قدرت الله انتظامی.
آثار ابوالحسن صبا
- صفحات بسیاری حاوی همنوازی‌ها و تکنوازی‌های صبا با ساز ویولن، که مهارت فوق‌العاده او را در نواختن ویولن نشان می‌دهد.
- نوار‌های ضبط شده با ساز سه تار که مرجعی برای هنرجویان است.
- صبا نخستین موسیقی‌دان ایرانی است که موز‌های ویژه از او (منزل شخصی صبا) تأسیس شده و به نام خود او در خیابان ظهیرالسلام تهران واقع است.
- کتاب دوره اول، دوم، سوم ویلون (از آثار مستقل صبا)
- کتاب دوره اول و دوم، سوم، چهارم سنتور (از آثار مستقل صبا)
- کتاب دوره اول سه تار (از آثار مستقل صبا)
- سلوی‌ای وطن کتاب دستور ویلون وزیری
- چهار مضراب سه گاه، کتاب دستور ویلون وزیری
- رنگ بیات ترک، کتاب ۲۳ قطعه ضربی
- پیش‌درآمد ترک، ۱۸ قطعه پیش‌درآمد
- نوید بهار، کتاب اول ویلون
- چهار مضراب ساده در ماهور (دستگاه موسیقی)، کتاب اول ویلون
- دستور ضرب
- ردیف کامل آواز‌های ایرانی
- چهار مضراب نوا
- دیلمان (دشتی) (الهام گرفته از موسیقی محلی)
- امیری یا مازندرانی (دشتی) (الهام گرفته از موسیقی محلی)
- زرد ملیجه (دشتی) (الهام گرفته از موسیقی محلی)
- به زندان (شوشتری) (الهام گرفته از موسیقی محلی)
- در قفس (دشتی) (الهام گرفته از موسیقی محلی)
- رقص چوپی (افشاری) (الهام گرفته از موسیقی محلی)
- کوهستانی (دشتی) (الهام گرفته از موسیقی محلی)
در گذشت
این هنرمند شایسته‌ی ایرانی در سال ۱۳۳۶ به دلیل ناراحتی قلبی، پس از ۵۵ سال زندگی دار فانی را وداع گفت و در قبرستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شد.
در پایان قطعه‌ی معروف زرد ملیجه با صدای ویولن هنرمند همایون خرم و آهنگسازی استاد صبا را با هم گوش می‌بینیم.
