آشنایی با دستگاه ماهور و گوشه های آن

دستگاه ماهور یکی دیگر از دستگاه‌های مستقل از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است. دستگاه ماهور به علت تعداد گوشه‌های فراوانی که دارد یکی از گسترده‌ترین دستگاه‌ها به حساب می‌آید.

دستگاه ماهور

ستاره | سرویس هنر – نظام دستگاهی موسیقی ایران که نام ردیف را به خود گرفته است، شامل هفت دستگاه با نام‌های شور، سه گاه، همایون، چهارگاه، نوا، راست پنجگاه، ماهور و پنج آواز با نام‌های ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی و اصفهان است.

آواز با دستگاه تفاوت‌هایی در تعداد گوشه‌ها، حالت‌ها، نت‌های شاهد و ایست دارد و تعداد گوشه‌های یک آواز کمتر از یک دستگاه است. به طور کلی مجموعه‌ی هفت دستگاه و پنج آواز حدود ۲۰۰ تا ۴۰۰ گوشه دارد. در مجموعه‌ی موسیقی ایرانی آواز‌های ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی به دلیل یکسان بودن کوک آن‌ها با دستگاه شور از متعلقات دستگاه شور و آواز اصفهان نیز به خاطر یکسان بودن کوک آن با دستگاه همایون از متعلقات دستگاه همایون محسوب می‌شود.

در این مقاله ابتدا با تعریف دستگاه بیشتر آشنا شده و سپس دستگاه ماهور و گوشه‌های آن را معرفی و بررسی می‌کنیم. 

 

آشنایی با دستگاه ماهور

 

مفهوم دستگاه

یکی از اصطلاحات موسیقی در موسیقی سنتی ایرانی دستگاه است که تا پیش از زمان قاجار به جای آن از واژه‌ی مقام استفاده می‌شده‌است. دستگاه از دو کلمه “دست” و “گاه” تشکیل شده است. “گاه” به معنای پرده ساز است و دستگاه یعنی چگونگی قرار گرفتن انگشتان دست بر روی پرده‌های ساز که در هر قطعه یا آهنگ یا نغمه شکل خاص خود را دارد. البته برخی معتقدند “گاه به کلمه “گات” در متون اوستایی باز می‌گردد. در هر صورت دستگاه مجموعه‌ای از چند گوشه یا نغمه را شامل می‌شود که از لحاظ گام، کوک و فاصله نت‌ها هماهنگ هستند. 

دستگاه ماهور

دستگاه ماهور به علت زیاد بودن تعداد گوشه‌های آن یکی از گسترده‌ترین دستگاه‌ها است که حدودا شامل ۵۰ گوشه می‌شود. به همین دلیل این دستگاه در هر سه بخش صدایی بم، میانی و زیر می‌تواند اجرا شود. همچنین به دلیل تنوع تعداد گوشه‌ها با این دستگاه می‌توان به دستگاه‌های دیگر وارد شد و باز به ماهور بازگشت. دستگاه ماهور به دلیل ملودی روان و شادش در جشن‌ها و اعیاد نواخته می‌شود.

حس و حال دستگاه ماهور

با شنیدن گوشه‌های این دستگاه ابهت و شوکت به شنونده القا می‌شود. همچنین حس شجاعت و دلیری دارد. حس و حال این دستگاه به قطعات موسیقی فرنگی نزدیک است و در قشر جوان طرفداران زیادی دارد. در مجموع می‌توان گفت دستگاه ماهور شاد و پرانرژی است و برای ساخت مارش‌های پرشور و هیجان بسیار مناسب است و به نوعی به انسان حس شروع و حرکت می‌دهد.

نحوه ساختن یک گام ماهور

گام ماهور دقیقا همانند گام ماژور غربی است. به عنوان مثال سرکلید ماهور دو همانند دو ماژور می‌باشد.

ویژگی‌های گام ماهور

  • درجات گام ماهور با گام ماژور یکسان است.
  • گام ماهور دارای دانگ‌های مساوی است:
    دانگ اول: پرده – پرده – نیم پرده
    دانگ دوم: پرده – پرده – نیم پرده

 

گوشه‌های دستگاه ماهور

گوشه‌های مهم در دستگاه ماهور عبارتند از: درآمد، مقدمه داد، داد، مجلس‌افروزفخسروانی، دلکش، خاوران، طرب‌انگیز، نیشابورک، طوسی (یانصیرخانی)، مرادخانی، فِیلی، ماهور صغیر، آذربایجانی، حصارِ ماهور (یاابول)، زیرافکند، نِیریز، شکسته، عراق، نهیب، مُحَیِّر، آشور آوند، اصفهانک، حزین، کرشمه

توضیح برخی گوشه‌های مهم دستگاه ماهور

درآمد: نت شاهد درجه اول است.
گشایش: نت شاهد درجه دوم ماهور است.
حصار: نت شاهد درجه چهارم ماهور است.
فیلی: نت شاهد درجه پنجم ماهور است.
خاوران: نت شاهد درجه ششم ماهور است. گوشه خاوران اغلب با یک کرشمه شروع می‌شود.
شکسته: نت شاهد درجه پنجم است و با این گوشه می‌توان وارد دستگاه شور شد. وارد شوری می‌شویم که نسبت به ماهور در درجه دوم قرار دارد؛ مثلا اگر ماهور “دو” می‌زنیم وارد شور “ر” می‌شویم (دو، ر)
دلکش: نت شاهد درجه پنجم است و با این گوشه می‌توان وارد دستگاه شور شد. در این گوشه درجه ۶ ربع پرده و درجه ۷ نیم پرده کاهش پیدا می‌کند.
راک: نت شاهد درجه اول است. به واسطه‌ی این گوشه می‌توان با همان نت شاهد وارد اصفهان شد. مثلا اگر ماهور “دو” می‌زنیم وارد اصفهان “دو” می‌شویم.
عراق: نت شاهد درجه اول است، ولی در اکتاو بالا. تفاوتی که با درآمد دارد این است که گاهی اوقات در عراق درجه هفتم نیم پرده کم می‌شود.

 

بیشتر بدانید: 

پس از آشنایی با ویژگی‌ها و حس حال دستگاه ماهور و گوشه‌های آن،‌ شنیدن گوشه ساقی نامه در دستگاه ماهور، خالی از لطف نیست؛ با هم می‌شنویم:

یادتون نره این مقاله رو به اشتراک بگذارید.
وب گردی:
مطالب مرتبط

  • خوب بود وجامع بود ولی من متوجه نیم پرده ویکچههرم پرده و…خوب به صورت شفاهی نمیشوم

    • ساغر شفیعی

      برای آشنایی بیشتر و بهتر با مفاهیم ربع پرده، نیم پرده و … می توانید به کتاب تئوری موسیقی ایرانی نوشته روح الله خالقی مراجعه فرمایید.

نظر خود را بنویسید