نویسنده: ساغر شفیعی
بروزرسانی: 8 آذر 1400
ستاره | سرویس هنر – در موسیقی ایرانی سازهای هوا صدا با زبانه‌ی دو لایه و لوله‌ی صوتی منفرد زیاد وجود دارد، ولی هوا صدا‌های با زبانه‌ی دو لایه و لوله‌های صوتی مضاعف خیلی متداول نیستند و به ندرت یافت می‌شوند. منظور از هواصدا‌های با زبانه‌ی دو لایه این است که زبانه از پهن شدن قسمت کوتاهی از نی‌های مخصوص باریک ساخته می‌شود. در موسیقی نواحی ایران گروه سرنا‌ها، نمونه‌هایی از کرنا‌ها و بالابان یا نرمه نای جزو سازهای با زبانه‌ی دو لایه اند. در ادامه به معرفی و بررسی دو نمونه سرنای مرسوم و پرکاربرد از دو ناحیه‌ی مختلف ایران می‌پردازیم.
سرنا و ویژگی هایش
تاریخچه‌ی ساز سرنا
سرنای شرق خراسان
- اندازه‌ی آن‌ها کوچک‌تر است.
- دهانه‌ی شیپوریشان تنگ‌تر است.
- فاقد دو شاخه یا انبرک هستند.
- وسعت صوتی شان بیشتر است.
ویژگی‌های ظاهری و ساختاری سرنای شرق خراسان
این سرنای کوچک در مناطق تربت جام، تابیاد، خواف و تا حدودی سرخس دیده می‌شود و اجزای آن عبارتند از:
- بدنه‌ی استوانه‌ای با دهانه‌ی شیپوری محدود
- میل
- زبانه
- لب گیر
روی لوله‌ی صوتی این سرنا هفت سوراخ در جلو، یک سوراخ در پشت و یک سوراخ در بغل و نزدیک دهانه‌ی شیپوری ایجاد شده‌اند. روی سوراخ بغل انگشت گذاری نمی‌شود. سرنای شرق خراسان فاقد دو شاخه یا انبرک است و میل آن مستقیما در دهانه‌ی بالایی بدنه قرار دارد. این میل یک لوله‌ی برنجی است که زبانه بر سر آن بسته می‌شود و سمت دیگر آن در سوراخ بالایی بدنه قرار می‌گیرد. زبانه از جنس نی خاصی ساخته شده است. لب گیر، شی گرد از جنس‌های مختلف است که وسط آن سوراخ است و میل از وسط آن عبور می‌کند و باعث ثبات سرنا در دهان نوازنده می‌شود.
تکنیک اجرایی سرنای شرق خراسان
تکنیک‌های اجرایی همه‌ی سرنا‌ها در نواحی ایران مشابه‌اند. سرنای شرق خراسان بنا به ساختار ویژه‌اش محدوده‌ی صوتی گسترده‌تر و زیر‌تر دارد. در این سرنا با استفاده از تکنیک نفس برگردان می‌دمند و اجرای نغمه در مناطق زیر و مافوق زیر در آن بسیار متداول است. به طور کلی تکنیک نواختن سرنا در نواحی شرقی ایران پیچیده‌تر از نواحی دیگر ایران است. صدا‌های تولید شده از سرنا با تغییر فشار دمیدن و کامل یا ناقص گرفتن سوراخ‌ها تغییر می‌کنند.
موارد کاربرد سرنای شرق خراسان
این سرنا در مراسم عروسی و شادمانی نواخته می‌شود و با ساز دهل همراه می‌شود. همچنین در مقام‌های بازی و رقص، مراسم کشتی و … کاربرد دارد.
سرنای کرمانشاهان
سرنا‌های متداول در نواحی غرب ایران مانند کردستان، کرمانشاهان، لرستان، ایلام و به طور کلی ناحیه‌ی زاگرس از لحاظ ویژگی‌های ظاهری و تکنیک‌های اجرایی تقریبا مشابه‌اند.
ویژگی‌های ظاهری و ساختاری سرنای کرمانشاهان
اجزای تشکیل دهنده‌ی سرنای کرمانشاهان عبارتند از:
- بدنه‌ی استوانه‌ای با دهانه‌ی شیپوری
- میل
- زبانه
- دوشاخه یا انبرک
- لب گیر
روی لوله‌ی صوتی این سرنا هفت سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت وجود دارد. این سرنا بر خلاف سرنا‌های نواحی شرقی ایران قسمتی به نام دو شاخه یا انبرک دارد. (انبرک لوله‌ای چوبی است که دارای دوشاخه یا دو زبانه ی انبر مانند است و در قسمت بالایی و داخل لوله‌ی صوتی قرار می‌گیرد و میل بر روی آن سوار می‌شود.) وجود انبرک در این سرنا و سایر سرنا‌های ایران – جز نواحی شرقی – بسیار مهم است و تاثیری تعیین کننده در جنس و رنگ صدای سرنا دارد. میل سرنا یک لوله‌ی نازک برنجی است که زبانه بر سر آن بسته می‌شود. لب گیر شی گردی است با سوراخی در وسط که میل از وسط آن عبور می‌کند و باعث ثبات سرنا در دهان نوازنده می‌شود.
تکنیک اجرایی سرنای کرمانشاهان
تکنیک اجرایی این سرنا در مجموع شبیه تکنیک سرنا‌های نواحی دیگر ایران است و در نواختن آن نیز از تکنیک نفس برگردان استفاده می‌شود. به خاطر ابعاد بزرگ این سرنا، محدوده‌ی صوتی آن نسبت به سرنای شرق خراسان محدود‌تر و بم‌تر است.
موارد کاربرد سرنای کرمانشاهان
از این ساز همراه با دهل در مجالس عروسی و شادمانی و مراسم چمری که اختصاص به سوگواری دارد استفاده می‌کنند. در نظام عشایری این ناحیه در قدیم، سرنا کاربردی، چون اعلام و بیدار باش ایل نیز داشته است.
در پایان سرنا نوازی احسان عبدی پور یکی از بهترین سرنا نوازان را باهم ببینیم:
