معرفی کامل قالب شعری قصیده به همراه مثال

قالب شعری قصیده یکی از قالب های شعری کلاسیک در ادب فارسی است که غالبا به مدح، ستایش، سوگواری می‌پردازد. این قالب شعری شامل پند و اندرز و موعظه، حکمت و عرفان نیز است. در این مقاله قصد داریم شما را با این قالب شعری بیشتر آشنا کنیم؛ با ما باشید.

 

 

قالب شعری قصیده  

قصیده در لغت به معنای “مقصود خاص” است؛ یعنی در شعر قصد خاصی داریم و این قصد هم مدح و ستایش است. این قالب شعری را می‌توان یکی از اولین قالب‌های شعری در شعر فارسی دانست که از اوایل قرن چهارم وارد شعر و ادب فارسی شده و تا پایان قرن ششم از آن استفاده شده است. اما دوران اوج قصیده‌سرایی را می‌توان قرن پنجم و اوایل قرن ششم دانست و قرن هفتم را پایان قالب قصیده گفت؛ چراکه در قرن هفتم، سعدی در یک قصیده، مرگ قالب شعری قصیده را اعلام کرده و ساختار سنتی آن را در هم می‌شکند.

 

انواع قصیده 

•  مدح و ستایش
•  فلسفی و مذهبی
• اخلاقی
•  اجتماعی و سیاسی

 

روند تغییر قالب شعری قصیده 

۱. مدح و ستایش در حد اعتدال

در زمان سامانیان، در قالب شعری قصیده، به ستایش و مدح در حد اعتدال پرداخته می‌شد.

۲. مدح و ستایش سلاطین و صاحب منصبان همراه با چاپلوسی

در دوره‌های غزنویان و سلجوقیان، شاعران در قصیده‌های خود به ستایش و مدح سلاطین و صاحب منصبان پرداخته و با افراط در تملق و چاپلوسی در این نوع شعر درخواست‌های خود را مطرح می‌کردند.

۳. تحول و انقلاب در مضمون قصیده

اشعار ناصر خسرو باعث ایجاد تحول و انقلاب در مضمون قصیده شد. به‌گونه‌ای که قالب قصیده، به خدمت و تبیین مسائل اعتقادی در آیین اسماعیلیان در آمد.

۴. راه پیدا کردن مضامین عرفانی و دینی به قصیده

اولین بار اشعار سنایی شامل مضامین دینی، عرفانی، قلندریات و زهدیات شد. این شیوه قصیده‌نویسی را در اشعار عطار، شمس مغربی، اوحدی، اشعار خواجوی کرمانی، اشعار جامی و اشعار طالب آملی نیز می‌توان دید.

۵. طرح مسائل اخلاقی و اجتماعی در قصیده

سعدی و به دنبال آن سیف فرغانی از قصیده بیشتر برای مطرح کردن مسائل اخلاقی و اجتماعی استفاده می‌کردند.

۶. وارد شدن مسائل سیاسی – اجتماعی و ملی در مضمون قصیده

از دوران مشروطیت به بعد از قالب قصیده، اغلب برای بیان مسائل سیاسی، اجتماعی، ملی و ستایش آزادی استفاده شد که این امر باعث برانگیختن احساسات و عواطف افکار جامعه کتابخوان شد. شاخص‌ترین این نوع قصیده‌ها را می‌توان در دیوان و اشعار ملک‌الشعرا بهار یافت.‌

می‌توان گفت، ناصر خسرو در سرودن قصایدی با مضمون فلسفی، مذهبی و خاقانی و منوچهری در سرودن قصایدی در وصف طبیعت، سنایی در سرودن قصایدی با مضمون عرفان و مسعود سعد در سرودن قصایدی با مضمون حسبیه معروف هستند؛ همچنین با توجه به اینکه مضمون اصلی قصیده مدح و ستایش است انوری و عنصری و فرخی سیستانی را نیز می‌توان جز قصیده‌سرایان مدیحه‌گوی معروف دانست.

 

 

ارکان اصلی قصیده 

 قصیده از ۶ رکن اصلی زیر تشکیل شده است.

۱. مطلع

بیت اول قصیده را مطلع می‌نامند. به عبارتی دیگر، بیتی که دو مصراع هم قافیه دارد را مطلع گویند.

۲. تغزل

بیت‌های آغازین قصیده که به مدح و ستایش شخص یا معشوق و توصیف زیبایی‌های آن پرداخته باشد، تغزل نامیده می‌شود. در صورتی که در بیت‌های اول، شاعر به وصف طبیعت و یادآوری روزگار جوانی پرداخته باشد نیز، به آن تشبیب یا نسیب گویند.

۳. تخلص

تخلص، بیت یا بیت‌هایی است که شاعر به‌طور ماهرانه‌ای با استفاده از آن‌، برای خارج شدن از مقدمه و تغزل و وارد شدن به تنه اصلی قصیده، از آن استفاده می‌کند.

📑 نکته: معنای و مفهوم تخلص در قالب قصیده، با قالب شعری غزل متفاوت است؛ در قالب شعری غزل، تخلص نام شاعر یا عنوانی است که شاعر برای معرفی خود در شعر بکار می‌برد.

۴. تنه اصلی قصیده

اصلی‌ترین بخش قصیده، تنه اصلی قصیده است که تمام مقصود و منظور شاعر را شامل می‌شود. این تنه معمولا شامل مضامین و محتوایی همچون مدح و ستایش، وصف، موعظه، پند و اندرز، عرفان و اخلاق و مسائل اجتماعی و سیاسی است.

۵. شریطه و دعا

شاعران قصیده‌سرا معمولا در بیت‌های پایانی قصیده، با عنوان کردن شرط‌هایی برای کسی که مدح او را می‌کنند، آرزوی بقا و دوام او را دارند. به مثال زیر توجه کنید:

عنصری در پایان یکی از قصیده‌های خود می‌گوید:

همیشه تا به همه وقت خلق عالم را
به شادی و غم از ایزد بود قضا و قدر

بقای شاه جهان باد و عزّ و دولت او
دلش به رامش و دستش به باده و ساغر

۶. مقطع

به بیت آخر قصیده مقطع گفته می‌شود که بیشتر شاعران قصیده‌سرا در این بیت به هنرنمایی می‌پردازند و تلاش می‌کنند تا مفاهیم و الفاظ مناسبی را انتخاب کنند.

 

 

شکل و ساختار قالب شعری قصیده  

قالب شعر را می‌توان شکل شعر نیز تعریف کرد که به دو صورت شکل ظاهری و شکل ذهنی (درونی) است. منظور از شکل ظاهری همان وزن یا بی‌وزنی شعر، تفاوت در کوتاهی و بلندی یا تساوی مصرع‌ها، شباهت‌ها و تفاوت‌های قافیه‌ها با هم و در آخر صدا‌ها و حرکات ظاهری است. غالبا تعداد بیت‌های قالب قصیده بین ۱۴ تا ۶۰ بیت می‌تواند باشد. حتی در دیوان بعضی از شعرا قصیده‌هایی با تعداد بیت‌هایی بیشتر از ۱۷۰ تا ۲۰۰ هم دیده شده است. در قالب قصیده، قافیه مصراع نخست با قافیه‌های مصراع‌های زوج یکسان است. از نکات دیگری که در قالب شعری قصیده می‌توان دید وجود وحدت موضوع بین بیت‌های قصیده است که البته با گذشت زمان این ویژگی کم رنگ‌تر شده است.

…….. ♦  ……. ♦
……..    ……. ♦
……..    ……. ♦
……..    ……. ♦

 

نمونه شعر در قالب قصیده

“قصیده شماره ۱۸ از اشعار پروین اعتصامی – دیوان قصاید “

سر و عقل گر خدمت جان کنند
بسی کار دشوار ک آسان کنند

بکاهند گر دیده و دل ز آز
بسا نرخ‌ها را که ارزان کنند

چو اوضاع گیتی خیال است و خواب
چرا خاطرت را پریشان کنند

دل و دیده دریای ملک تنند
رها کن که یک چند طوفان کنند

به داروغه و شحنه جان بگوی
که دزد هوی را بزندان کنند

نکردی نگهبانی خویش، چند
به گنج وجودت نگهبان کنند

چنان کن که جان را بود جامه‌ای
چو از جامه، جسم تو عریان کنند

به تن پرور و کاهل ار بگروی
ترا نیز، چون خود تن آسان کنند

فروغی گرت هست ظلمت شود
کمالی گرت هست نقصان کنند

هزار آزمایش بود پیش از آن
که بیرونت از این دبستان کنند

گرت فضل بوده است رتبت دهند
ورت جرم بوده است تاوان کنند

گرت گله گرگ است و گر گوسفند
ترا بر همان گله چوپان کنند

چو آتش برافروزی از بهر خلق
همان آتشت را بدامان کنند

اگر گوهری یا که سنگ سیاه
بدانند، چون ره بدین کان کنند

به معمار عقل و خرد تیشه ده
که تا خانه جهل ویران کنند

برآنند خودبینی و جهل و عجب
که عیب تو را از تو پنهان کنند

بزرگان نلغزند در هیچ راه
کاز آغاز تدبیر پایان کنند

 

تفاوت قالب شعری قصیده با غزل

از تفاوت‌های بین قالب قصیده و غزل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

۱. زمان پیدایش 

قصیده جزء اولین قالب‌های شعری بوده که وارد شعر و ادب فارسی شده است؛ قصیده‌سرایی از قرن چهارم شروع و در قرن هفتم استفاده از این نوع قالب شعری منسوخ شد. اما قالب شعری غزل از اواخر قرن ششم وارد شعر و ادب فارسی شده است و دوران اوجش در قرن هفتم بود.

۲. تعداد ابیات

قالب قصیده یک شعر بلند است که حداقل ۱۴ بیت دارد و محدودیت در تعداد بیت‌ها ندارد؛ اما تعداد بیت‌ها در قالب شعری غزل به‌طور متوسط بین ۵ تا ۱۴ عدد است و شعر غزل یک شعر کوتاه محسوب می‌شود.

۳. موضوع اشعار

در زمان پیدایش قالب شعر قصیده، این نوع اشعار دارای مضمونی در رابطه با مدح و ستایش حاکمان و بزرگان بوده و با گذشت زمان در این قالب شعر به مضامین عرفان و اخلاق و حتی مسائل سیاسی و اجتماعی هم پرداخته شده است. این در حالی است که بیشتر مضامین شعر‌هایی از نوع قالب غزل، در حوزه عواطف و احساسات و ذکر زیبایی و کمال معشوق است.

۴. وحدت موضوعی در بیت‌ ها

وحدت موضوع در بین بیت‌های قصیده وجود دارد؛ البته با گذشت زمان این ویژگی کم‌ رنگ‌تر شده است. به همین خاطر این نوع قالب شعری را قصیده یعنی مقصود نامیده‌اند؛ چرا که شاعر در این نوع شعر به قصد و شخص معینی توجه دارد. این در حالی است که در قالب شعری غزل هر کدام از بیت‌ها دارای استقلال موضوعی هستند.

۵. سبک اشعار

در قالب قصیده بیشتر از کلمات و مفاهیم سنگین و سخت استفاده شده است، اما در قالب شعری غزل سعی شده است تمام الفاظ با ظرافت و لطافت بکار رود.

 

مطلب پیشنهادی دیگر:

سخن آخر

قصیده اولین قالب شعری در شعر فارسی بوده و اشعار با این نوع قالب، جزء اشعار بلند هستند. قالب قصیده برای مقاصد مختلف سروده می‌شود که عمده دلایل سرودن این اشعار به خاطر مدح و ستایش سلاطین و صاحب منصبان دوره خود بوده است؛ البته با گذر زمان از قالب شعری قصیده برای مضامین دیگری از جمله عرفان، اخلاق، مسائل سیاسی و اجتماعی هم استفاده شده است. از جمله شاعران بلند آوازه‌ای که از این قالب شعری استفاده می‌کردند، می‌توان به ناصر خسرو، جامی، سنایی، اوحدی مراغه‌ای، سعدی، ملک‌الشعرای بهار و پروین اعتصامی اشاره کرد. 

شما می‌توانید منتخب قصیده‌ های عاشقانه از شاعران بزرگ پارسی را نیز در ستاره بخوانید. لطفا نظرات و ایده‌های خود را با ما و دیگر مخاطبان ستاره به اشتراک بگذارید.