معرفی انواع جناس در ادبیات فارسی به همراه مثال

ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – جناس چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟ جناس یکی از آرایه‌های ادبی است که شاعران با استفاده از آن، موسیقی لفظی کلام را افزایش می‌دهند. جناس زیرمجموعه آرایه‌های لفظی ادبی محسوب می‌شود و مربوط به آن قسمت از علم بلاغت است که اصطلاحا “بدیع” نامیده شده‌ است. در این مقاله، قصد داریم به انواع جناس و زیباترین نمونه‌های جناس در ادبیات فارسی بپردازیم.

جناس در ادبیات

جایگاه جناس در علم بلاغت

• معانی
• بیان
• بدیع

بدیع نیز شامل دو زیرشاخه اصلی است:

• بدیع لفظی
• بدیع معنوی

همه آرایه‌های ادبی که برای زیباسازی ظاهری کلام به‌کار می‌روند، جایگاه‌شان در علم بدیع لفظی است. جناس نیز یکی از آرایه‌های لفظی بوده و زیرمجموعه بدیع لفظی محسوب می‌شود.

انواع جناس در ادبیات فارسی

ابتدا باید گفت که جناس، هم در سطح کلمه و هم در سطح جمله ظاهر می‌شود. جناس در سطح کلمه، شامل ده نوع متفاوت است. در این قسمت، ما به بررسی انواع جناس در سطح کلمه می‌پردازیم و برای هر یک، مثالی روشن ذکر می‌کنیم.

۱. جناس تام

زمانی‌که دو کلمه از نظر ظاهری، کاملا شبیه به هم باشند، ولی معنای متفاوتی داشته باشند، یک جناس تام را تشکیل می‌دهند. نمونه:

از آن دمی که ز چشمم برفت رود عزیز
کنار دیدۀ من همچو رود جیحون است

«حافظ»

کلمه رود در مصراع اول، به معنای فرزند است و کلمه رود در مصراع دوم در معنای رودخانه بکار رفته است. دو کلمه که از لحاظ آوایی و نوشتاری کاملا شبیه هم اما معنای متفاوت دارند.

۲. جناس لفظ

زمانی‌که دو کلمه از نظر شنیداری یکسان هستند، ولی املای متفاوتی دارند، یک جناس لفظ را تشکیل می‌دهند، مانند خار و خوار.

دیدی آن ترک ختا غارت دین بود مرا
گرچه عمری به خطا، دوست خطابش کردم.
«فرخی یزدی»

کلمه ختا در مصراع اول با کلمه خطا در مصراع دوم یک جناس لفظ را تشکیل می‌دهند.

۳. جناس مرکب

به این بیت توجه کنید:

هر خم از جعد پریشان تو زندان دلی است
تا نگویی که اسیران کمند تو کمند.

«سعدی»

در مصراع دوم، کمند اول به معنای “نوعی دام” به کار رفته و کمند دوم در قالب یک عبارت به معنای “کم هستند” استعمال شده است. زمانی‌که شاعر جناسی می‌سازد که یک طرف آن کلمه‌ای بسیط و در طرف دیگر، کلمه یا عبارتی مرکب قرار دارد، از جناس مرکب استفاده کرده‌است. البته مواردی نیز پیش می‌آید که شاعر دو کلمه مرکب را با یکدیگر جناس می‌کند که به آن نیز جناس مرکب می‌گویند. نمونه:

چون نای بی‌نوایم از این نای بی‌نوا
شادی ندید هیچ‌کس از نای بی‌نوا
«مسعود سعد سلمان»

نای بی‌نوا در آخر مصراع اول، به معنای زندان نای است که شاعر این شعر در آن زندانی بوده‌ و نای بی‌نوا در مصراع دوم، به معنای ساز نی است که نوایی ندارد.

۴. جناس خط (جناس تصحیف یا جناس نقطه)

زمانی‌که شاعر از دو کلمه که فقط در تعداد نقطه‌ها متفاوت هستند استفاده کند، یک جناس خط ساخته‌است. کلمه‌های قضا و فضا نمونه خوبی از جناس خط هستند.

تنور لاله چنان بر فروخت باد بهار
که غنچه غرق عرق گشت و گل به جوش آمد

«حافظ»

غرق و عرق جناس خط دارند.

۵. جناس ناقص

زمانی‌که دو کلمه از نظر ظاهری یکسان باشند و فقط در یک مصوت کوتاه اختلاف داشته باشند، یک جناس ناقص را ایجاد می‌کنند. کلمه‌های خَلق و خُلق نمونه‌ای از جناس ناقص هستند.

مکن تا توانی دل خلق ریش
وگر می‌کُنی، می‌کَنی بیخ خویش‌

«سعدی»

می‌کُنی و می‌کنَی جناس ناقص دارند.

۶. جناس اقتضاب (یا جناس اختلاف مصوت بلند)

چنانکه از اسم این جناس مشخص است، زمانی‌که دو کلمه کاملا شبیه به هم باشند ولی دو مصوت بلند متفاوت داشته باشند، یک جناس اقتضای را تشکیل می‌دهند. کلمه‌های دارا و دارو یا کمان و کمین، نمونه‌هایی از جناس اقتضاب هستند. گاهی نیز پیش می‌آید که دو کلمه از نظر ظاهری شبیه به هم هستند، ولی یکی از آن‌ها مصوت بلند دارد و دیگری مصوت کوتاه دارد. به این نوع از جناس نیز، جناس اقتضاب می‌گویند، مانند سینه و سینا.

خوبان پارسی‌گو، بخشندگان عمرند
ساقی بده بشارت، رندان پارسا را
«حافظ»

پارسی و پارسا یک جناس اشتقاق را تشکیل می‌دهند.

۷. جناس اشتقاق (یا جناس کلمات هم‌خانواده یا جناس ریشه)

جناس اشتقاق به دو نوع متفاوت تقسیم می‌شود.

• جناس پسوند

به این مثال‌ها دقت کنید: غم/غم‌خوار، گل/گلستان
وقتی‌که دو کلمه شبیه به یکدیگر باشند با این تفاوت که یکی از آن‌ها یک پسوند اضافی داشته باشند، یعنی جناس پسوند ایجاد شده است.

چون که گل رفت و گلستان شد خراب
بوی گل را از که جوییم، از گلاب
«مولانا»

• جناس ریشه

کلماتی که از یک ریشه ساخته شده باشند و حداقل دو یا سه حرف مشترک داشته باشند، می‌توانند یک جناس ریشه را ایجاد کنند. کلمات مالک و ملک، ولی و والی، تحویل و احوال، از این جمله هستند.

رندان تشنه‌لب را، آبی نمی‌دهد کس
گویی، ولی شناسان، رفتند از این ولایت.

«حافظ»

ولی و ولایت، یک جناس ریشه را تشکیل می‌دهند.

۸. جناس زاید

زمانی‌که دو کلمه با یکدیگر جناس شوند، در حالی که یکی از کلمات، یک حرف بیشتر از کلمه دیگر داشته باشد، جناس زاید را تشکیل می‌دهند. کلمات دام و مدام، نرد و نبرد، جام و جامه از این جمله هستند.

نبود نقش دو عالم که رنگ الفت بود
زمانه طرح محبت، نه این زمان انداخت
«حافظ»

زمانه و زمان یک جناس زاید را ایجاد می‌کنند.

جمع‌بندی

جناس، آرایه‌ای ادبی است که برای افزایش موسیقی لفظی کلام استفاده می‌شود؛ مثلا کلمه‌های جام/جامه، یک جناس هستند. جناس انواع متفاوتی دارد که در این مقاله، به مهم‌ترین آن‌ها اشاره کردیم. در پایان، برای آشنایی با سایر صنعت‌های ادبی، پیشنهاد می‌کنیم معرفی کامل آرایه‌ های ادبی لفظی و معنوی را نیز از نظر بگذرانید. شما چه ابیات زیبایی را به خاطر دارید که آرایه جناس در آن بکار رفته است؟ دیدگاه‌های خود را از طریق قسمت “نظرات و پرسش‌ها” با ما به اشتراک بگذارید.