نویسنده: مجله ستاره
بروزرسانی: 21 شهریور 1401
نماد، تجسمی با شکوه است از آن چه که اعتقاد و باور ماست. مظهر آنچه که حقیقت اندیشه های مردمان است. نماد بالاترین مرتبه ایمان و باور قلبی است نسبت به چیزی که برایمان عزیز است.
نمادها در سوگواری واقعه عاشورا
عزاداری برای امام حسین(ع) تاریخی به قدمت عاشورا دارد و با تمام زوایای فرهنگ و آداب و رسوم ما پیوندی ناگسستنی یافته است .علاوه بر اندیشه و فرهنگ ما، ادبیات ما نیز گستره ای فراخ برای عاشورا و فرهنگ عاشورایی بوده است.
علم بلند کردن و چرخاندن، سینه زدن و زنجیر زدن در روزهای عزاداری امام حسین (ع) یا دادن نذری تنها گوشه ای از آیین هایی است که به جا آورده می‌شود. تعداد بیشماری شیوه های عزاداری و نمادها در مناطق مختلف کشورمان و حتی کشورهای دیگر وجود دارد.
۱. علم بلند کردن نماد ماندگار سوگواری
بر اساس مستندات تاریخی نخستین علم کشی‌ها در زمان آل بویه انجام شد و نه در زمان صفویه. هر یک از علامت‌های درون علم ریشه و تاریخچه مخصوص خود را دارد.
- شاسی (شیردست)
- تیغه‌ها (نماد تیغه شمشیر و حق طلبی)
- دهنه اژدر، انبرک، تبرزین (نماد درویش کابلی که برای امام(ع) آب آورد و ایشان نپذیرفت)
- صندوقچه که پرندگان یا حیوانات روی آن قرار دارند.
- حیدری، سوراهی، حیوانات فلزی، شش گوش، گوی، چوب دست، شال و پر و غیره تشکیل شده‌اند.
- تعداد تیغه‌ها در علم به معنی «تَن‌ها» خواهد بود مثلاً علم ۵ تیغه نماد پنچ تن است و به علت غیبت امام دوازدهم، تعداد تیغه‌ها همیشه فرد و بین ۳ تا ۱۳ تیغه است اما متأسفانه امروزه تعداد تیغه‌ها براساس سلیقه مشتری‌ها یا علامت سازان ساخته می‌شود. بزرگترین تیغه در وسط علم نماد شجره اهل بیت (ع) است. نماد علامت در نقاشی‌های سقاخانه‌ای بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- حیوانات ساخته شده روی علامت‌ها، هر کدام نماد تصویری از موضوعی است.
- شیر به معنای قدرت و بزرگی و جلال است و حضرت علی(ع) را به عنوان شاه عرب یادآوری می‌کند.
- آهو نماد داستان حضرت رضا(ع) و شکارچی و ضامن آهو شدن آن حضرت است.
- طاووس سمبل امام زمان(ع)
- مرغ رخ نماد محافظ است و گاهی نیز «براق» مرکب پیامبر(ص) در شب معراج را یادآوری می‌کند.
- شتر نیز داستان اسارت اهل بیت در صحرای کربلا را به ذهن می‌آورد.
- خروس نمادی از صبح و اذان و غیرت و کبوتر سمبل آزادگی و شهادت و پاکی است.
- اژدها در دوسوی علم‌ها نشان از یزیدیان است که بر کاروان امام حسین(ع) سلطه یافتند.
۲. نخل گردانی یا نخل ماتم
این مراسم بیشتر در شهرهای یزد، نطنز، نائین و کاشان برگزار می‌شود. نخل گردانی ریشه اسلامی، منبع روایی و حدیثی ندارد و فرهنگی اقتباسی است اما قصد در این کار، تجسم خیمه‌های کاروان امام حسین(ع) در کربلا است. گاهی نیز به مفهوم تشییع پیکر آن حضرت در نظر گرفته می‌شود زیرا امام(ع) را بدون تشییع به خاک سپرده‌اند.
نخل‌گردانی نیز نمادی است که بیشتر در هنرهای نمایشی استفاده می‌شود. «احترام به تابوت و نخل در میان اقوام و پیروان آیین‌های دیگر بوده است و در بین شیعیان محتملاً از قرن چهاردهم هجری، سنت نخل و نخل بندی پدید آمد و رفته رفته وسیله مورد احترام مردم قرار گرفت و حرکت آن در اکثر نواحی ایران، جزو رسومات ایام محرم شد»
۳. سینه زنی و زنجیر زنی
در اوایل ظهور اسلام مردم تنها با مرثیه‌سرایی به عزاداری می‌پرداختند. سینه‌زنی و زنجیر زنی ریشه روایی ندارد و در گذشت قرن‌ها در میان عزاداران به شیوه‌های مختلف صورت گرفت. اما متأسفانه بر اساس گزارش‌های موجود از زمان قاجار مراسم قمه زنی به سر رایج شد که امروزه نیز در میان برخی از دسته‌ها انجام می‌شود و به معنی نمادی از ریختن خون ائمه و به منظور ارادت به امام حسین(ع) و یارانش است. اما زمانی که زنجیر در تصاویر تجسمی استفاده می‌شود به گونه‌ای یادآور به زنجیر کشیدن، تازیانه‌ها و زندان و درد اسرای کربلا است. این بخش از آیین عزاداری بیشتر در شاخه نمایشی مراسم عزاداری جای دارد.
۴. تعزیه خوانی
برخی از این آیین ها و نمادها تبدیل به هنر شده است. تعزیه خوانی از جمله این هنرها است. تعزیه واقعه کربلا را به شکل نمایش نشان می دهد. در تعزیه بازیگران مختلفی بازی می کنند. هر یک از این بازیگران نقش شخصیتی را که به نوعی به این واقعه مرتبط بوده است را بازی می کنند. در این نمایش موسیقی نقش تعیین کننده ای دارد و هر شخصیتی باید متناسب با موسیقی نواخته شده شعر و آواز بخواند و لحن خود را متناسب با آن تغییر دهد.
۵. سنت‌ها و آیین‌های مناطق مختلف کشور
- طشت گذاری آذری‌ها
- نخل گردانی یزدی‌ها
- هشتم ماه محرم در حسینیه اعظم زنجان
- واحد (نواختن دمام و سنج کوبی) در بوشهر
- به گل افتادن در لرستان
- حرکت به سوی قدمگاه (بندرعباس)
سنت های غلط از دیدگاه مقام معظم رهبری
مقام معظم رهبری دیدگاه خود را درباره سنت‌های غلط این‌گونه فرمودند که “یک کارهایی است که مردم را به خدا و دین نزدیک می کند. این عزاداری های سنتی، مردم را به دین نزدیک می کند و امام فرمودند: عزاداری های سنتی بکنید. در مجالس نشستن، روضه خواندن، گریه کردن، به سر و سینه زدن، مواکب عزا راه انداختن، دسته جات عزاداری همان چیزهایی است که عواطف را نسبت به خاندان پیغمبر «صلی الله علیه و آله» پرجوش می کند که بسیار خوب است. یک کارهایی هم هست که به عکس، کسانی را از دین بر می گرداند.”
