عقیقه چیست؟ آداب و احکام عقیقه کردن چگونه است؟

در دین مبین اسلام تولد فرزند دارای احکامی است که بعضی واجب و برخی مستحب می باشد. عمل به این احکام در زمینه سازی برای سلامت و تربیت معنوی فرزند نقش بسزایی دارد.  یکی از مستحبات مؤکّد آن است که برای طفل عقیقه کنند. کسانی که قدرت مالی ندارند، هر گاه توانستند آن را انجام دهند و اگر هیچ گاه نتوانستند عقیقه کنند، اشکالی ندارد. و در استحباب عقیقه فرقی بین فرزند پسر و دختر و نوزاد اول و دوم و غیره نیست.

در ارزش و اهمیت این عمل مستحب، همین بس که از امام صادق علیه السلام نقل شده است: «کُلُّ مَوْلُودٍ مُرْتَهَنٌ بِعَقِیقَتِهِ؛ هر مولودی در گرو عقیقه خود است.» به عبارت دیگر، اگر عقیقه نکند، در معرض انواع بلاهاست.

عقیقه چیست؟

عقیقه عبارت است از: کشتن گوسفند یا هر حیوانی که صلاحیّت قربانی کردن داشته باشد، در روز هفتم ولادت فرزند، جهت حفظ فرزند از بلاها.

عقیقه در مفاتیح الجنان اینگونه مطرح شده است:

علامه مجلسى در حلیة المتّقین فرموده: «بدان که عقیقه فرزند مستحب موکّد است، براى کسى‏که قادر بر آن باشد، و بعضى از علما واجب مى‏دانند، و بهتر است روز هفتم واقع شود، و اگر تا بلوغ طفل تأخیر کند بر پدر مستحبّ است، و پس از بلوغ تا آخر عمر بر خودش مستحبّ است.»

در احادیث معتبر بسیارى وارد شده: «عقیقه بر کسى‏ که داراى فرزند شود واجب است.»

در احادیث بسیارى نقل شده: «هر فرزندى در گرو عقیقه است، یعنى اگر انجام نگیرد، در معرض مردن و انواع بلاهاست.»

از حضرت صادق علیه السّلام نقل شده: «عقیقه بر کسى‏ که توانگر باشد لازم است، و کسى‏ که تهى‏دست است پس از توانگرى انجام دهد، اگر هم توانگر نشد بر او تکلیفى نیست و اگر براى او عقیقه نکنند، تا زمانى براى او قربانى کنند، قربانى از عقیقه کفایت مى‏کند.»

در حدیث دیگرى از امام صادق نقل شده: از آن حضرت پرسیدند: «ما براى عقیقه دنبال گوسفند رفتیم ولى نیافتیم، چه مى‏فرمایید قیمتش را تصّدق کنیم؟ فرمود: طلب کنید تا بیابید. خدا خوراندن طعام و ریختن خون را دوست دارد.»

در حدیث دیگرى آمده: «پرسیدند آیا فرزندى که در روز هفتم بمیرد، مى‏باید عقیقه‏اش کرد؟ فرمود: اگر پیش از ظهر بمیرد عقیقه ندارد، و اگر بعد از ظهر بمیرد عقیقه کنند.»

در حدیق معتبرى از عمر بن یزید نقل شده: «خدمت آن حضرت عرض کرد: نمى‏دانم پدرم براى من عقیقه‏ کرده یا نه؟ فرمود: عقیقه کن. پس او در پیرى عقیقه کرد.»

احکام و شرایط عقیقه 

در مورد عقیقه در کتب فقهی مسائلی مطرح و برای آن شرایطی ذکر نموده‌اند که مهم‌ترین آن‌ها بدین قرار است:

۱. بهتر است عقیقه در روز هفتم ولادت باشد.

البتّه انجام آن بعد از هفت روز نیز منعی ندارد، بلکه مستحب است کسی که بعد از تولّد از طرف او عقیقه نشده، هرگاه توانست خودش انجام دهد، هر چند در سنین پیری باشد و در صورتی که خود نیز عقیقه نکند، مستحب است پس از مرگش قربانی کنند. در روایات آمده است، پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بعد از آن‌که به مقام نبوّت نایل شدند از طرف خود عقیقه انجام دادند.

۲. عقیقه برای نوزاد پسر و عقیقه برای نوزاد دختر هر دو سفارش شده است و در این حکم هر دو مساویند.

ولی مستحب است برای نوزاد دختر حیوان ماده و برای نوزاد پسر حیوان نر عقیقه شود. چنان که مستحب است هنگام قربانی کردن، نام نوزاد و پدر او را ببرند و دعاهای وارد شده را بخوانند.

۳. مستحب است عقیقه بیش از یک عدد باشد.

در روایات آمده است پیامبر اعظم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم از طرف امام حسن و امام حسین علیهماالسلام عقیقه نمود، حضرت فاطمه زهرا علیهاالسّلام، نیز از طرف آن‌ها عقیقه کرد. هم‌چنین امام حسن عسکری علیه‌السّلام از طرف حضرت صاحب الامر ارواحنا‌فداه تعدادی زیادی گوسفند عقیقه نمود.

۴. شرایطی که در گوسفند قربانی در ایّام حج معتبر است، در عقیقه لازم نیست رعایت شود. البتّه اگر رعایت شود خوب است.

۵. مستحب است پا و ران عقیقه را به قابله اختصاص دهند. و افضل آن است که یک‌چهارم عقیقه به قابله اختصاص داده شود. و اگر جمع بین یک‌چهارم و ران و پا شود بعید نیست که به هر دو استحباب عمل شده باشد. یعنی یک‌چهارم حیوان که ران و پا جزء آن است به قابله داده شود و اگر قابله نباشد به مادر کودک داده می‌شود تا آن را صدقه دهد.

در برخی روایات آمده است که یک چهارم عقیقه برای قابله است و در برخی دیگر از روایات، یک سوم برای قابله تعیین شده مگر آنکه قابله از اعضای خانواده باشد که در این صورت استحباب ندارد و در صورت نبودن قابله سهمش در اختیار مادر قرار گیرد تا به هر نحو مایل است، صدقه دهد.

۶. مستحب است گوشت عقیقه را پخته و طعامی تهیّه گردد و دست‌کم ده تن از مؤمنان دعوت شوند و از آن بخورند. چنان که مستحب است دعوت شدگان پس از صرف غذا برای نوزاد دعا کنند. امام صادق علیه‌السّلام می‌فرماید: ده نفر از مسلمانان از گوشت عقیقه طعام داده شوند و اگر بیش‌تر باشند، بهتر است. «فَاِنْ زٰادُوا فَهُوَ اَفْضَلُ».

۷. شکستن استخوان‌های گوسفند عقیقه مکروه است. بلکه مستحب است اعضای آن را به صورت عضو، عضو از هم جدا کنند.

۸. نظریّة مشهور در بین فقها امامیّه این است که استفاده خانواده نوزاد، به ویژه مادر و بنابر نظر علما والدین از گوشت عقیقه مکروه است.

۹. صدقه دادن بهای عقیقه کفایت از عقیقه نمی‌کند، از این‌رو، در صورت ناتوانی از عقیقه کردن، تا زمان تمکّن آن را به‌تأخیر می‌اندازند.

شرایط قربانی در عقیقه

الف. حیوان سالم باشد.

ب. اگر شتر است، سنش کمتر از پنج سال نباشد.

ج. اگر گاو است، کمتر از دو سال نباشد.

د. اگر بز است، کمتر از یک سال کامل نباشد.

ه . اگر گوسفند است، کمتر از هفت ماه نباشد.

آداب عقیقه برای پسر و آداب عقیقه برای دختر

عقیقه برای فرزند پسر و یا دختر می‌تواند می‌تواند سبب حفاظت آن‌ها و معصوم گرداندن از بلاها شود. به همین دلیل بیشتر افراد نسبت به انجام عقیقه در هفت روزنگی کودک تلاش می‌کنند. اینکار می‌تواند ضامن آینده فرزند باشد. در هر صورت مسئله ممهمی که وجود دارد، مرتبط با رعایت احکام عقیقه است.

عقیقه برای فرزند دختر یا پسر، تنها مشروط به عقیقه از سوی پدر نیست! بلکه مادر یا بستگان نزدیک مانند پدربزرگ یا عموی کودک هم می‌توانند اینکار را انجام دهند. در نتیجه قدرت مالی می‌تواند از جانب نزدیکان تامین شود‌. همچنین با توجه به مستحب بودن و واجب نبودن عقیقه، در صورتی که توان مالی والدین کفایت نکرد، همانطور که پیش‌تر گفته شد، می‌توان انجام قربانی را به زمان‌های دیگری موکول کرد.

از جمله این زمان‌ها مربوط به زمان بلوغ فرزند است. در صورتی که والد در هنگام بلوغ فرزند خود اقدام به عقیقه نماید، می‌تواند به انجام عقیقه برای فرزنده خود بپردازد. در غیر این صورت، پیش‌تر هم گفتیم که فرد پس از بلوغ، مستحب به انجام عقیقه است.

از دیگر مستحباتی که در رابطه با قربانی عقیقه برای فرزند پسر و یا دختر مطرح می‌شود، مربوط به جنسیت حیوان است. به گونه‌ای که گفته شده قربانی حیوان ماده برای دختر و قربانی حیوان نر برای پسر، مستحب است. در هر صورت رعایت احکام در مورد قربانی عقیقه برای فرزند دختر یا پسر، یکسان و مشابه خواهد بود‌.

آداب عقیقه برای مرده

همانطور که گفته شد، قربانی عقیقه از جمله مراسم مستحبی است که در روز هفتم تولد کودک صورت می‌گیرد؛ با این وجود اگر در این زمان و در دوره‌های دیگر زندگی این قربانی انجام نشود، امکان اجرای آن برای میت هم ممکن است. در واقع هیچ اجباری برای انجام قربانی عقیقه برای مرده وجود ندارد؛ بلکه تنها مستحب بودن آن می‌تواند عاملی برای اجرای این قربانی باشد. به علاوه باید افزود که در مورد میت، باید قصد رجا انجام شود.

با توجه به اینکه عقیقه جزء مستحبات پرتاکید در دین اسلام به شمار می‌رود، برای افرادی که در دنیا موفق به انجام آن نشدند، امکان انجام توسط وراث فراهم آورده شده تا در قالب صدقه، ثوابش را به روح میت اهدا کنند. در صورت انجام قربانی عقیقه برای میت، لازم است به احکام و مستحبات آن توجه شود.

در حقیقت مستحب است که تمامی آنچه که نسبت به احکام عقیقه برای کودک مطرح شد، از سوی اولاد برای میت انجام شود تا ثواب و دعای آن از طریق طعام دادن به فقرا، نسیب میت شود.

آداب عقیقه برای بزرگسالان

در صورتی که فردی در هفت روزگی از استحباب قربانی عقیقه بی‌ثمر ماند و در دوره بلوغ هم از طرف والدین عقیقه نشد، پس از بلوغ و در دوره بزرگسالی، خود مستحب به عقیقه خواهد بود. در این حالت خود فرد تمامی وظایف مربوط به خرید، قربانی و تقسیم بندی گوشت را عهده‌دار می‌شود. به این ترتیبت آگاهی از احکام مربوط به عقیقه، در اولویت قرار می‌گیرد.

متن دعای عقیقه

مستحب است هنگام کشتن عقیقه دعاهایی را که وارد شده است، بخوانند و از خداوند تعالی بخواهند که عقیقه را فدیه قرار دهد؛ یعنی گوشت آن در مقابل گوشت کسی که عقیقه برای اوست، استخوان در مقابل استخوان، پوست در مقابل پوست و مو در مقابل مو باشد.

برخی از دعاهایی که در این مورد نقل شده، عبارت است از:

الف. ابراهیم کرخی از امام صادق علیه السلام نقل کرده که آن حضرت فرمود: هنگامی که عقیقه کردی، بر عقیقه بگو:

«بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ اللَّهُمَّ عَقِیقَةٌ عَنْ فُلَانٍ لَحْمُهَا بِلَحْمِهِ وَ دَمُهَا بِدَمِهِ وَ عَظْمُهَا بِعَظْمِهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ وِقَاءً لآِلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله .»

ب. همچنین امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی که اراده کردی عقیقه را ذبح کنی، می گویی:

«یَا قَوْمِ إِنِّی بَرِیءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً مُسْلِماً وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ إِنَّ صَلَاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیَایَ وَ مَمَاتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ بِذَلِکَ أُمِرْتُ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ اللَّهُمَّ مِنْکَ وَ لَکَ بِسْمِ اللَّهِ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَقَبَّلْ مِنْ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ.» سپس مولود را نام می بری و حیوان را ذبح می کنی.

ج. امام باقر علیه السلام نیز فرمود: هنگام ذبح عقیقه بگو:

«بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ إِیمَاناً بِاللَّهِ وَ ثَنَاءً عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْعِصْمَةُ لِأَمْرِهِ وَ الشُّکْرُ لِرِزْقِهِ وَ الْمَعْرِفَةُ بِفَضْلِهِ عَلَیْنَا أَهْلَ الْبَیْتِ.» و اگر کودک پسر است بگو: «اللَّهُمَّ إِنَّکَ وَهَبْتَ لَنَا ذَکَراً وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِمَا وَهَبْتَ وَ مِنْکَ مَا أَعْطَیْتَ وَ کُلَّمَا [کُلَّ ما] صَنَعْنَا فَتَقَبَّلْهُ مِنَّا عَلَی سُنَّتِکَ وَ سُنَّةِ نَبِیِّکَ صلی الله علیه و آله وَ اخْسَأْ عَنَّا الشَّیْطَانَ الرَّجِیمَ لَکَ سُفِکَتِ الدِّمَاءُ لَا شَرِیکَ لَکَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ.»

عقیقه چه بلاهایی را دفع می کند؟

اسلام برای دفع بلایا و بیماری ها، راههای مختلفی را پیشنهاد کرده است. که یکی از این راه ها عقیقه یا قربانی کردن است. در کتاب مفاتیح الجنان از امام صادق (ع)، نقل شده است: بلا به طور دائم در اطراف هر انسانی وجود دارد، عقیقه کردن سبب دفع بلاها خواهد شد.

در جای دیگر ایشان می فرمایند: برای هر نوزادی که قربانی می کنید، آثار آن را بر کودک موثر است.

امام کاظم (ع) نیز فرمودند: هنگام تولد فرزند عقیقه براى او واجب ‏است.

نکات مهم

۱. عقیقه از قربانیِ مستحب بهتر و لازم تر است. البته بعضی از فقهاء فرموده اند: «اگر کسی در روز عید قربان قربانی کند، به جای عقیقه محسوب می شود و کفایت می کند.

۲. صدقه دادن قیمت حیوانی که می خواهند عقیقه کنند، جایگزین عقیقه نمی شود و از آن کفایت نمی کند؛ بلکه خوب است صبر کنند تا عقیقه میسّر شود.

۳. از دیگر آداب و احکامی که در رابطه با قربانی عقیقه مطرح می‌شود، می‌توان به بحث عدم شکستن استخوان‌ها اشاره کرد. در واقع گفته می‌شود که شکستن استخوان قربانی برای انجام قربانی عقیقه، کراهت دارد. از این رو جهت تکه تکه کردن اجزای بدن آن، لازم است از طریق مفاصل اقدام به جداسازی نمایید.

۴. لازم به توجه است که جهت انجام قربانی عقیقه، از جمله شروطی که وجود دارد، می‌توان به قدرت مالی والدین اشاره کرد. در واقع افرادی که توانایی خرید حیوان برای عقیقه را ندارند، نباید فشار مالی آنچنانی متحمل شود. در نتیجه اگر در روز هفتم عقیقه، پدر به هر دلیلی قدرت خرید حیوان برای قربانی را پیدا نکرد، می‌تواند تا هنگام بلوغ فرزند عقیقه نماید. در غیر این صورت، اگر حتی قبل از بلوغ هم توسط پدر انجام نگرفت، فروزند می‌تواند خودش پس از بلوغ این قربانی را انجام دهد.

۵. در حالت کلی این احکام و شرایط در رابطه با قربانی عقیقه، همگی با توجه به خیر و صلاح کودک و فقرا مطرح شده‌اند که می‌توانند به دعایی برای فرزند و طعامی برای فقرا تبدیل شوند‌. به همین دلیل انجام قربانی عقیقه در میان مستحبات برای افراد قرار می‌گیرد.