یکی از اولین اقوامی که در زمان مهاجرت آریایی‌ها به ایران وارد شدند، مادها بودند. آریایی در واقع لقب مشترکی است که به اقوام مادها، پارت‌ها یا پارس‌ها داده می‌شد. پیش از ورود این اقوام نیز در ایران باستان اقوام و مردمان دیگری هم زندگی می‌کردند. وجه تمایز این قوم آن‌جاست که توانستند برای اولین بار حکومتی قدرتمند را در این پهنه جغرافیای شکل دهند و برای سالیان طولانی بر آن حکومت کنند.

تاریخ دقیقی برای ورود اقوام ماد و دیگر اقوام آریایی به ایران وجود ندارد، اما محققان زمان ورود آن‌ها را سده‌های میانی از هزاره یکم پیش از میلاد مسیح می‌دانند. تاریخ‌شناسان مسیر ورود آریایی‌ها به ایران را از طریق ماورالنهر و مسیر قفقاز می‌دانند. آن‌ها در ابتدا با اقوام مختلفی روبرو بودند و به تدریج با چیره شدن بر آن‌ها توانستند اولین شاهنشاهی در ایران و بلکه جهان را شکل دهند.

 

ریشه قومی مادها

آن طور که از منابع و کتاب‌های بر جای مانده پیداست، مادها را می‌توان از اقوام هندواروپایی دانست (که تاریخ شناسان هم تا حد زیادی روی آن اتفاق نظر دارند). این قوم در کنار پارت‌ها، پارس‌ها و برخی اقوام دیگر، تحت عنوان آریایی‌ها شناخته می‌شدند و زمان مهاجرت آن‌ها به ایران نیز بسیار نزدیک به هم بوده است.

محققان مادها را به چند دسته مختلف تقسیم‌بندی می‌کنند که شامل کردتیان، آماردان، تپوران و کادوسیان می‌شوند. در واقع این چهار تیره، اصلی‌ترین اقوام کوه نشین تشکیل دهنده ماد بوده‌اند. حکومتی که بعدها شکل گرفت نیز توسط همین اقوام یا به عبارتی شاهک نشین‌ها اداره می‌‌شد.

 

جغرافیا و محل زندگی قوم مادها

اولین جایی که اقوام آریایی به آن رسیدند و در ادامه مادها در آن ساکن شدند، سرزمین‌های غرب ایران بود. در این بخش، حکومت‌های کوچک و محلی زیادی وجود داشت که می‌توان به گوتی‌ها، لولوبی‌ها، کاسی‌ها یا هوری‌ها اشاره کرد.

در ابتدای ورود، قلمرو آن‌ها تا مناطقی از دشت‌های همدان ادامه داشت و چندان گسترده نبود. به مرور زمان و در گذر چند صد سال، قدرت این قوم به حدی رسید که توانست، تمام بخش‌های غربی ایران را زیر سلطه خود بگیرد. از سمت جنوب غربی، سرزمین مادها به پادشاهی الیپی در اطراف کرمانشاه و از سمت جنوب به منطقه ایلامی سیماشکی که همان دره خرم آباد است، محدود می‌شد. از سمت جنوب شرقی نیز، این قوم به دشت کویر و سرزمین‌های پَتوشَرا و رشته کوه بیکنی گسترده شده بود.

با توجه به توصیفات که از پادشاهان آشوری در مورد این مناطق برآمده است، رشته کوه بیکنی در واقع رشته کوه لاجوردی بود که قبایل ماد با استخراج آن، به آشوری‌ها خراج می‌دادند. محققان این رشته کوه را با رشته کوه الوند تطبیق می‌دهند. البته این موضوع اثبات نشده است و اگر درست باشد، قلمرو مادها تا کوه‌های نزدیک شهر تهران نیز ادامه داشته است.

 

 

معروف‌ترین پادشاهان ماد

پیش از آن که مادها پادشاهی خود را شکل دهند، آشوریان بزرگ‌ترین قدرت در منطقه ایران باستان بودند. مادها در ابتدا با غلبه بر سکاها توانستند اتحادی در میان قبایل خود شکل دهند. طبق گفته تاریخ‌شناسان، شخصی که موفق به انجام این کار شد، دیاکو نام داشت.

محققان زمان اتحاد و یکپارچگی قبایل ماد را همزمان با دوره ضعف دولت آشوریان می‌دانند که در پی آن حکومت ۱۳۰ ساله مادها شکل گرفت. در طول این مدت، چهار پادشاه از این قوم به تخت نشستند که در ادامه اطلاعات تکمیلی در مورد آن‌ها را ارائه خواهیم کرد.

 

 

۱. دیاکو، رهبر مادها

او که در ابتدا به عنوان یک فرد قابل اعتماد و به نحوی داور در میان مردم شناخته می‌شد، بعدها به عنوان بنیانگذار حکومت ماد و رهبر حکومت مادها برگزیده شد. از زمان ایجاد پادشاهی مادها، به مدت ۵۳ سال دیاکو بر سرزمین‌های تحت تصرفش حکومت کرد.

دیاکو به عنوان حاکمی صلح‌جو و طالب امنیت شناخته می‌شد و همین موضوع سبب شد که دولت آشور با حکومت او به مشکلی برنخورد.

۲. فرورتیش

پس از دیاکو، فرورتیش به تخت پادشاهی ماد نشست. او در میان مردم از مقبولیت زیادی برخوردار بود و بعدها توانست سکاها و مخالفان دولت آشور را با خود همراه کند. فرورتیش در اواخر دوره حکومتش، سپاهی را تدارک دید که به آشور حمله کند، اما در اثر نداشتن تجربه و اختلافاتی که با سکاها داشت، در این جنگ کشته شد.

۳. هوخشتره

پس از مرگ فرورتیش، سکاها برای مدت طولانی در قلمرو مادها غارت کردند. سرانجام یکی از فرماندهان ماد، به نام هوخشتره، توانست سران و رهبران سکاها را به قتل برساند و بار دیگر قدرت را به دست بگیرد. در بعضی روایات، هوخشتره را پسر فرورتیش می‌دانند، اما سند قطعی برای این موضوع وجود ندارد.

در میان تمام پادشاهان ماد، هوخشتره توانست مادها را به اوج قدرت برساند.

۴. آستیاگ

بر خلاف زمان حکومت هوخشتره، پادشاهی ماد در زمان آستیاگ آرامش بیشتری داشت و ساخت کاخ‌ها و شکارگاه‌های متعددی در این دوره انجام شد. برخی محققین آستیاگ را فردی خودخواه و بی‌رحم می‌دانند و صفاتی ناپسندی در مورد او عنوان کرده‌اند.

 

پایتخت مادها

همدان امروزی، جایی است که مادها آن را به عنوان مرکز پایتخت خود می‌دانستند. شهر هگمتانه که درون همدان امروزی قرار دارد، روی یک تپه به مساحت ۳۰ هکتار ساخته شده بود. در ایران باستان، هگمتانه اولین شهر بود که توسط مادها ساخته شد.

کاوش‌های مختلفی از زمان‌های دور برای شناخت این شهر انجام شد که تا همین امروز هم ادامه دارد. نتیجه اصلی این کاوش‌ها را می‌توان اطلاع از نحوه ساخت و ساز خانه‌ها یا سیستم آبرسانی آن‌ها دانست که اطلاعات بسیار مهمی را در مورد مادها و تمدن‌‌شان فاش می‌کند.

آثاری که از این شهر تاریخی به جای مانده‌اند، چندان زیاد نیستند و همین موضوع باعث شده تا بسیاری از تاریخ‌شناسان، مرکز و پایتخت حکومت ماد را در جای دیگری از ایران بدانند.

جالب است بدانید که شهر هگمتانه علاوه بر آن که در زمان مادها به عنوان پایتخت شناخته می‌شد، در زمان هخامنشیان نیز به عنوان پایتخت تابستانی استفاده می‌شده است.

 

 

اعتقادات و فرهنگ قوم ماد

مادها توانستند حکومتی را تشکیل دهند که قدرت زیادی از نظر نظامی، اجتماعی و فرهنگی داشت. ریشه بسیاری از آداب و رسومی که بعدها در هخامنشیان شاهدشان هستیم را هم می‌توان از زمان مادها دانست. در زمان ماد‌ها پرستش دین زرتشتی رواج داشت، اما از سمت حکومت، به عنوان دین رسمی انتخاب نشد.

البته تاریخ دقیقی برای برخاستن زرتشت وجود ندارد، اما پیش‌بینی می‌شود که شروع این دین در زمان مادها باشد. در ابتدا، راهنمایی‌های زرتشت مورد قبول سران و رهبران ماد قرار نگرفت، اما به مرور زمان، افراد بیشتری به این دین گرویدند و نهایتا در زمان هخامنشیان، زرتشت به عنوان دین رسمی اعلام شد.

محققان بر این باورند که ماد‌ها پیش از ورود دین زرتشتی هم به نیروی خیر و شر اعتقاد داشتند و به شکلی میترا‌پرستی را سرلوحه خود قرار داده بودند.

به طور کلی از زمان حکومت و پادشاهی مادها، آثار چندانی بر جای نمانده و همین موضوع، کار را برای تاریخ‌شناسان تا حد زیادی دشوار ساخته است.

 

 

علل ضعف مادها و پایان حکومت آنها

همان‌طور که قبلا نیز اشاره کردیم، مادها در طول حکومت خود، ۴ پادشاه داشتند که آخرین آن‌ها، آستیاگ نام دارد. روایات مختلفی در مورد این پادشاه وجود دارد که در بیشتر آن‌ها وی را شخصی مستبد و خوش‌گذران می‌دانند که باعث تضعیف حکومت شد.

در این حین، کوروش که یکی از بستگان دور آخرین پادشاه ماد بود، در فارس حکومت کوچکی را اداره می‌کرد. روند قدرت از این پس کمی تغییر کرد و کوروش با متحد شدن و پیوستن قبایل دیگر، قدرت بیشتری را به دست آورد.

پایان حکومت مادها با حمله کوروش و شکست آستیاگ در برابر او رقم خورد. مادها تا سال ۵۵۰ قبل از میلاد مسیح بر سرزمین‌هایی که به عنوان ایران باستان شناخته می‌شدند، حکومت کردند و جای خود را به امپراتوری هخامنشیان دادند.

 

 

آثار به جا مانده از مادها

از زمان حکومت مادها بر ایران آثار هنری خاصی بر جای نمانده، اما می‌توان باقی‌مانده کاخ‌ها و شهرهایی که توسط آن‌ها ساخته شدند را امروز مشاهده کرد. مهم‌ترین اثر به جای مانده از این دوران را می‌توان کاخ دیاکو در شهر باستانی هگمتانه دانست که به عنوان پایتخت آن‌ها نیز شناخته می‌شود.

این شهر قدمت بسیار زیادی دارد و تخمین زده می‌شود که ۷۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، مادها آن را ساخته‌اند. 

نام برخی از آثار دیگر که از این دوره بر جای مانده‌اند:

• شیر سنگی همدان
• قبر صخره‌ای فخر یکا
• مقابر صخره‌ای در سرپل ذهاب یا ارومیه
• گنجینه سقز

در میان گنجینه‌های دیگر، به جز کاخ دیاکو، گنجینه سقز یکی از مشهورترین آثار است. یکی از عواملی که باعث شهرت این کاخ شد، یافتن تعداد زیادی آثار باستانی در آن است. کاسه مفرغی، شمشیر زرین، لوح زرین یا تصاویری از بز کوهی را می‌توان از جمله این آثار دانست.

 

 

سخن آخر 

با وجود تمام مطالعاتی که در مورد فرهنگ، تمدن، پوشش، جنگاوری یا شرایط اقتصادی مادها انجام شده، همچنان نمی‌توان اطلاعات کاملاً موثق و قابل اعتمادی را ارائه داد. بزرگ‌ترین و شناخته شده‌ترین منبع از این دوران که به شکل مکتوب وجود دارد، کتاب یا سفرنامه هردوت است.

شما نیز اگر نظر یا منابع اطلاعاتی موثقی در این زمینه دارید، در پایین همین مطلب با ما در میان بگذارید.