زنبور عسل؛ از مشخصات ظاهری تا نیش شفابخش آن!

عسل یا انگبین، از قدیم‌الایام مورد توجه انسان قرار داشته است. این ماده غذایی را همه ابنای بشر از کودک تا کهن‌سال دوست دارند. از این مایع بسیار شیرین، خوشمزه و مقوی هم به عنوان ماده غذایی و هم به عنوان دارو برای درمان بسیاری از بیماری‌ها استفاده می‌شود. شیرینی عسل از مونوساکاریدها، فروکتوز و گلوکز به‌دست می‌آید و شیرینی نسبی آن در حد ساکارز است.

 

 

کالری عسل در هر ۱۰۰ گرم حدود ۳۲۵ است و به لحاظ داشتن برخی مواد تخمیری در تبادلات غذایی و کمک به هضم غذا، بالاترین مرتبه را در میان غذاها دارد. اغلب میکروب‌ها در عسل رشد نمی‌کنند و به همین علت، عسل مهروموم شده تا هزاران سال تخریب نمی‌شود.

 

زنبور عسل و نحوه تولید عسل

در هر کندو سه نوع زنبور وجود دارد:

•  زنبور ملکه
•  زنبور نر 
•  زنبور کارگر

 زنبورهای عسل حشره‌هایی اجتماعی هستند که به صورت گروهی زندگی می‌کنند. این زنبورها در خارج از کندو حتی اگر غذای آن‌ها هم مهیا باشد، باز نمی‌توانند به تنهایی زندگی کنند.

زنبور عسل، شهد گل‌ها را جمع‌آوری کرده و در کندو ذخیره می‌کند. جالب است بدانید که برای تولید ۱ کیلو گرم عسل طبیعی، حدود ۳ کیلو شهد لازم است که ۲۰ هزار زنبور آن را از ۴ میلیون گل جمع آوری می‌کنند. 

زنبورهای مزرعه‌ رو برای جمع آوری شهد و تغذیه از گل ها، بیرون می‌روند. آنها با خرطوم خود شهد موجود در گل ها را می‌مکند و در قسمت ویژه شکم خود که به آن معده عسل می‌گویند ذخیره می‌کنند. پس از جمع آوری شهد تقریبا ۱۵۰ گل، به کندو بر می‌گردند. آنها در راه، آنزیم‌هایی را در شکم خود به شهد اضافه می‌کنند که باعث تجزیه مولکول‌های قند پیچیده موجود در شهد گیاهان، به گلوکز و فروکتوز می‌شود.

وقتی زنبورهای مزرعه‌‌رو به کندو می‌رسند، شهد را به زنبورهای کارگر می‌دهند. زنبورهای کارگر نیز آن را آنقدر می‌خورند و باز می‌گردانند که به غلظت مناسب برسد و سپس آن را در سلول‌های شش ضلعی‌شان عسل ذخیره می‌کنند. سپس زنبورها درب سلول‌ها را باز می‌گذارند و فرآیند تبخیر رطوبت از عسل را با به هم زدن بال‌هایشان روی آنها شروع می‌کنند.بعد از اینکه شهد عسل خشک شد، زنبورها درب سلول‌ها را با موم می‌بندند. و عسل آماده می‌شود.

یکی دیگر از فواید زنبور عسل به جز گردآوری عسل، گرده‌افشانی و افزایش باروری محصولات کشاورزی، درختان میوه‌ها و سایر گل‌ها و گیاهان است.

همچنین انسان و زنبور عسل از روزگاران کهن با هم رابطه تنگاتنگی داشته‌اند به طوری که گفته می‌شود انسان از حدود ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در بین‌النهرین یا مصر به زنبورداری روی آورده است.

 

نژادهای معروف زنبور عسل

زنبورهای عسل به ۴ دسته کلی تقسیم‌بندی می‌شوند:

۱ـ زنبور عسل بزرگ

این زنبورها که بومی شرق و جنوب شرق آسیاست، یک شان (قاب) بزرگ می‌سازد و به صورت فصلی کوچ می‌کند.

۲ـ زنبور عسل کوچک

این گونه زنبور در بخش‌هایی از جنوب آسیا مشاهده می‌شود و در گرده‌افشانی نقش بسیار موثری دارد. این گون نیز همچون زنبور عسل بزرگ یک شان می‌سازد، اما رفتار آن در مقایسه با زنبورهای عسل بزرگ آرام‌تر است.

۳ـ زنبور عسل هندی

این نوع زنبور عسل در مناطقی مانند هند، آسیای میانه و چین مشاهده می‌شود. این نوع زنبور در صورتی که دچار استرس زیاد شود از کندو فرار می‌کند.

۴ـ زنبور عسل معمولی

زنبورهای عسل معمولی درواقع سایر زنبورهایی هستند که در اقصی نقاط دنیا مشاهده می‌شوند. از این نوع زنبور در بسیاری از مناطق جهان برای زنبورداری استفاده می‌شود.

 

مشخصات ظاهری زنبور عسل

بدن زنبور عسل مانند همه حشرات از سه قسمت تشکیل می‌شود: سر با دو شاخک، قفسه سینه با شش پا و شکم. 

همه زنبورها ۲ جفت بال دارند و فقط زنبورهای ماده نیش دارند (که در زنبورداری صنعتی برای تخم‌گذاری اصلاح شده‌اند و دارای اندامی هستند که می‌توانند تخم‌گذاری کنند.)

بسیاری از گونه‌های زنبور عسل دارای رنگ‌های سیاه و زرد هستند، اما برخی از گونه‌ها به رنگ‌های مختلف نیز دیده می‌شوند.

 

 

زنبور ملکه، رهبر و فرمانروای کندو

زنبور ملکه، مادر اکثر زنبورهای موجود در کندو بوده و اگرچه مهم‌ترین وظیفه‌ی او تخم‌گذاری است، اما زنبور ملکه رهبر کندوی خود نیز محسوب می‌شود. طول بدن ملکه بسته به هر نژاد متفاوت است و به‌طور طبیعی تا بیش از ۵ سال عمر می‌کند اما امروزه و در زنبورداری تجاری، به دلیل این که تعداد تخم‌هایی که ملکه می‌گذارد پس از سال دوم کاهش می‌یابد، بیش از ۲ سال از یک ملکه استفاده نمی‌شود.

 ملکه زنبور عسل در زمان شفیرگی، عسل و گرده نمی‌خورد و به جای آن از ژل رویال تغذیه می‌کند. این ژل از غدد ترشحی زنبوران کارگر تولید می‌شود. ملکه بخاطر همین تک غذا بودن، در ۵ روز اول زندگی ۱۲۵۰ برابر بیشتر از بقیه زنبوران رشد می‌کند و عمر این زنبور از حدود ۴۵ روز به ۵ تا ۷ سال افزایش پیدا می‌کند.

جالب است بدانید که شفیره‌ای که از عسل و گرده تغذیه شود هیچگاه به ملکه تبدیل نمی‌شود، بلکه زنبور کارگر خواهد شد. ملکه تا آخر عمر توسط ژل رویال تولیدی کارگران تغذیه می‌شود.

در صورتی که به هر دلیلی ملکه بمیرد و برای او جانشینی پیدا نشود، تنها با گذشت چند ساعت، تمام کارهای کندو متوقف می‌شود.

انتخاب ملکه‌ جدید

پس از مرگ ملکه، اگر داخل کندو تخم وجود داشته باشد، زنبورهای دیگر شروع به تولید شفیره ملکه برای تولید ملکه جدید می‌کنند؛ پس از مدت دو هفته ملکه‌ها از شفیره بیرون می‌آیند و با هم مبارزه می‌کنند تا سرانجام قوی‌ترین آن‌ها دوباره رهبر شود.

 اگر تخم روز (تخمی که همان روز تولید شده باشد) داخل کندو نباشد، بعد از مدت کوتاهی کارگران شروع به بکرزایی می‌کنند و کندو به اصطلاح نر ریز می‌شود و در معرض نابودی قرار می‌گیرد.

 

تولید مثل زنبورهای عسل

زنبور ملکه به طور معمول از اواخر فروردین تا اواخر خرداد شروع به تخم‌ریزی می‌کند و می‌تواند روزانه از حدود ۱۵۰۰ تا ۴۰۰۰ تخم بگذارد. ملکه‌ها و کارگرها از تخم‌های لقاح شده (۳۲ کروموزوم) و نرها از تخم‌های غیر لقاح شده (۱۶ کروموزوم)، به وجود می‌آیند.

وضعیت نوزادان زنبور

نوزادان پس از بیرون آمدن از تخم، طی دو مرحله به زنبور کامل تبدیل می‌شوند. نوزادان در مرحله اول به شکل کرم‌های سفید رنگی هستند و در لانه‌های بسیار کوچکی به سر می‌برند و توسط پرستاران مراقبت می‌شوند. این نوزادان پس از چند روز به شکل زنبور‌هایی در می‌آیند که به حالت خوابیده و خشک شده قرار دارند و به همین دلیل غذا نیز نمی‌خورند تا به شکل کامل یک زنبور درآیند.

 

 

طول عمر زنبورها

طول عمر زنبور نر:

تخم‌های بارور نشده ملکه به زنبورهای نر تبدیل می‌شوند. حجره‌های محل پرورش زنبورهای نر، نسبت به زنبورهای کارگر بزرگ‌تر است. زنبورهای نر فاقد نیش و توانایی جمع‌آوری گرده و شهد هستند و تنها وظیفه آنها جفت‌گیری با ملکه است.

تعداد زنبورهای نر نیز نسبت به زنبورهای کارگر بسیار کمتر است. زنبورهای نر سر و بال‌های بزرگی دارند و تا می‌توانند عسل می‌خورند تا بتوانند هرچه زودتر برای جفتگیری با ملکه آماده شوند. این زنبورها پس از جفت‌گیری با ملکه می‌میرند و متوسط طول عمر آن‌ها حدود ۲۴ روز است.

طول عمر زنبور کارگر: ۴ الی ۸ ماه

طول عمر زنبور ملکه: ۵ تا ۷ سال

 

زنبورهای کارگر نر هستند یا ماده؟

شاید جالب باشد بدانید که جنسیت زنبورهای کارگر، ماده بوده و بیشتر جمعیت کندو یعنی بیش از ۷۰ درصد را تشکیل می‌دهند. طول بدن این زنبورها حدود ۱۰ میلی‌متر بوده و در یک کندو، گاه بیش از ۷۰ هزار زنبور عسل وجود دارد.

زنبورهای ماده بارور نمی‌شوند

 نکته عجیب این است که زنبورهای کارگر با وجود این که ماده هستند اما توانایی بارور شدن ندارند ولی در صورت ازبین رفتن ملکه می‌توانند در کندو تخم ریزی کنند؛ هرچند که این تخم‌ها به دلیل عقیم بودن زنبور کارگر، به زنبور نر تبدیل می‌شود.

 

 

زنبور کارگر و وظایف او

همان طور که اشاره شد، بسیاری از کارهای سخت بر عهده‌ی زنبورهای کارگر است که ماده هستند. درواقع تمام کارهای سخت مربوط به زنبورهای یک کندو را، زنبورهای ماده انجام می‌دهند که برخی از وظایف آن‌ها عبارتند از:

•  جمع‌آوری گرده‌ی گل‌ها
•  جمع‌آوری شیره گل‌ها و تهیه عسل
•  تغذیه نوزادن زنبورها
• تهیه صمغ برای پوشاندن شکاف‌ها و روزنه‌های کندو جهت جلوگیری از ورود نور و گرد و خاک به داخل کندو (به این ماده بره موم می‌گویند.)
• تهیه آب برای زنبورهایی که داخل کندو هستند و نمی‌توانند پرواز کنند؛ مانند نوزادان
• تهیه نمک مورد نیاز نوزادان (که برای رشد آن‌ها لازم است.)
•  نگهبانی و مراقبت از نوزادان و ملکه
•  نظافت کندو
•  انبار کردن مواد غذایی
• مرمت کندو (در صورت خرابی)

 

 

رفتارهای زنبور عسل و وضعیت داخل کندو

از نکات بسیار حیرت‌انگیز، نظم بسیار دقیقی است که بر کندو و زنبورهای آن حکمفرماست. هر زنبور وظیفه‌ی خاصی را برعهده دارد. زنبورها موجوداتی اجتماعی هستند و گروهی زندگی می‌کنند، اما گاه از آن‌ها نیز رفتار نامتعارفی هم سر می‌زند. به عنوان مثال می‌توان به این موضوع اشاره کرد که زنبورهای نر در هوای سرد از لانه‌های خود خارج می‌شوند یا ملکه گاهی اوقات ملکه‌های دیگر را بخاطر سلطه‌گری خود از بین می‌برد.

هر زنبور کارگر، در هر ساعت، شیره‌ی حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ گل را مکیده و به کندو می‌آورد. این زنبورها شیره‌ها را به زنبورهای مامور حمل و نقل تحویل می‌دهند و آن‌ها این شیره را که عسل نامیده می‌شود، انبار می‌کنند.

در قسمت ورودی کندو همواره چند زنبور به عنوان نگهبان انجام وظیفه می‌کنند تا موجود غریبه یا مهاجم وارد کندو نشود. بنابراین حشرات نمی‌توانند وارد کندو شده و به عسل دسترسی پیدا کنند یا به نوزادان آسیب رسانده یا آن‌ها را طعمه قرار دهند. 

گروهی دیگر از زنبورها مامور نظافت کندو هستند و کار آن‌ها خارج کردن مدفوع زنبورهای نر داخل کندو به خارج است. تعدادی نیز کار تهویه هوای داخل کندو را برعهده داشته و با بال زدن‌های مداوم این کار را انجام می‌دهند.

زنبورهای نر در داخل کندو جز خوردن عسل و استراحت و جفت‌گیری با ملکه کار دیگری ندارند. تعدادی از زنبورها نیز پرستاران نوزادان هستند و به طور کلی در یک کندو نظم و انضباط خاصی حکمفرماست و هر زنبور به وظیفه‌ای که به او محول شده عمل می کند.

 

 

زنبورهای عسل که در سرتاسر کره زمین پراکنده هستند دارای طبیعت و رفتارهای متفاوتی هستند؛ به عنوان مثال می‌توان گفت که زنبورهای عسل در ایتالیا بسیار مطیع هستند، اما زنبورهای عسل آلمانی و آفریقایی رفتارهای تهاجمی دارند. البته علت بیشتر تهاجمی بودن آن‌ها برای دور کردن دشمن از کندو و هم‌نوعان خود است.

 

زنبورها در چه زمانی بیشتر مشاهده می‌شوند؟

زنبورهای عسل معمولا از اواخر بهار تا اواخر تابستان بیش از سایر ماه‌های سال مشاهده می‌شوند. در همین زمان‌هاست که ملکه‌های جدید با هزاران زنبور کارگر برای ساخت لانه‌های جدید کلنی‌های قدیمی‌شان را ترک می‌کنند. در این زمان، گروه‌های بزرگی از زنبورها را می‌توان در کنار یکدیگر پیدا کرد که در حال انتخاب مکان جدیدی برای لانه هستند.

در این اوقات می‌توان ازدحام شدید زنبورها را در کنار یکدیگر مشاهده کرد که البته آن‌ها تقریبا بی خطر هستند، هرچند گونه‌هایی از این زنبورها بسیار مهاجم بوده و به انسان حمله کرده و او را نیش می‌زنند.

 

خواص زهر نیش زنبور عسل

حتما در مورد خواص نیش زنبور شنیده‌اید! زهر زنبور عسل هم شامل مواد التهاب آور و هم ضدالتهاب است. ملیتین که ماده‌ای شامل ۲۶ نوع امینواسید است، نزدیک به ۵۰٪ وزن ماده خشک زهر زنبور را تشکیل می‌دهد و نتایج برخی از تحقیقات نشان داده‌ است که این ماده می‌تواند خواص ضدویروس، ضدباکتری و ضدسرطان داشته باشد. ضمن این که از زهر نیش زنبور به عنوان اصلی‌ترین عامل درد نیش زنبور یاد می‌شود، این ماده خاصیت ضدالتهاب و ضددرد نیز دارد که هم دارای خواص مثبت و همچنین خواص منفی برای سلامتی انسان است.

 

 

آیا زنبورها پس از نیش زدن، خودشان نیز می‌میرند؟

شاید شما هم این موضوع را شنیده باشید که زنبورها پس از نیش زدن می‌میرند. برخی نیز اعتقاد دارند که زنبورها خود اطلاع دارند که پس از نیش زدن می‌میرند، اما برای این که مهاجم یا دشمن را از کنار هم‌نوعان یا کندوی خود دور کنند، خود را فدای سایر زنبورها کرده و مهاجم را نیش می‌زنند و سپس خودشان می‌میرند!

البته این موضوع که زنبورها پس از نیش زدن می‌میرند، کاملا درست است اما این باور که آن‌ها با اطلاع از این موضوع و آگاهانه خود را فدای سایر هم‌نوعان خود می‌کنند، یک باور کاملا اشتباه است. 

در مطالعاتی که پژوهشگران در این زمینه انجام داده‌اند، به این نتیجه رسیدند که  نیش زنبورهای ماده، خاردار بوده و طول آن به حدود ۱ میلی‌متر می‌رسد. به دلیل وجود همین خارها، وقتی زنبور موجودی را نیش می‌زند، نیش در پوست گیر کرده و موجب جدا شدن کیسه زهر از زنبور می‌شود. زهر زنبور وارد بدن موجود شده و زنبوری که نیش زده نیز به دلیل از دست دادن کیسه زهر خود، پس از چند دقیقه خواهد مرد.

 

نقش زنبور عسل در باروری گل‌ها و تولید غذای انسان

طبق آمارهای منتشر شده‌، تخمین زده شده که زنبورهای عسل در تهیه و تولید یک سوم غذای بشر سهیم هستند. از مهم‌ترین نقش زنبورها می‌توان به گرده افشانی و باروری گل‌ها و گیاهان اشاره کرد. چه بسا اگر زنبورها نبودند در بسیاری از اوقات باروری گیاهان از طریق باد و سایر حشرات با کندی بسیار زیاد انجام می‌شد و میزان محصولات باغی و رشد بسیاری از گیاهان به شدت کاهش می‌یافت. 

علاوه بر این، از زنبور و زهر آن در بسیاری از نقاط دنیا برای مداوای بیماری‌ زیادی استفاده می‌شود.  

 

محصولات زنبور عسل

تولیدات زنبور عسل که اصطلاحا “فرآورده های زنبور عسل” نیز نامیده می‌شوند به شرح زیر هستند:

• عسل و عسلک: غذا، دارو و آرایشی
• گرده گل: غذا و دارو
• ژل رویال: غذا، دارو و آرایشی
• بره موم: دارو و آرایشی
• موم: آرایشی و تزئینات
• زهر: دارویی 

 

نکات نهایی

زنبورهای عسل به طور معمول در اقصی نقاط دنیا مشاهده می‌شوند. این حشرات هم به صورت وحشی و در مناطق کوهستانی دیده می‌شوند و هم در زنبورداری صنعتی و کندوهایی که زنبورداران آن‌ها را برای تهیه عسل پرورش می‌دهند. 

این روزها زنبورها وارد چرخه زندگی صنعتی شده و کار زنبورداری به شغلی پرطرفدار تبدیل شده است که در این صنعت افراد بسیاری مشغول به کار هستند. متاسفانه براساس تحقیقات انجام شده، تغییر اقلیمی کره زمین تأثیر ویرانگری بر جمعیت زنبور عسل در نیمکره شمالی گذاشته و موجب کاهش سریع جمعیت آن‌ها شده‌ است؛ به طوری که جمعیت این حشره در آمریکای شمالی با بیش از ۹۰ درصد کاهش مواجه شده است.

در آخر توصیه می‌کنیم با خواص عسل در ستاره حتما آشنا شوید و این ماده خوراکی را که در قرآن هم به آن اشاره شده، در سبد غذایی خود بگنجانید. همچنین فراموش نکنید نظرات خود را در پایین همین مطلب با ما در میان بگذارید.