حکومت ساسانیان، زمان پیدایش، پادشاهان و انقراض آن ها

خاندان‌های مختلفی در ایران باستان امپراطوری‌های قدرتمندی شکل دادند که نشانگر شکوه و عظمت آن بودند. ساسانیان یکی از سلسله‌های قدرتمندی بودند که برای مدت طولانی بر ایران و سرزمین‌های اطراف آن حکمرانی کردند. موسس و اولین پادشاه این خاندان، اردشیر بابکان نام داشت که حکومت را از دست اشکانیان خارج کرد. امپراطوری ساسانی در سال ۲۲۴ یا ۲۲۶ میلادی به قدرت رسید. محققان و تاریخ شناسان امروزه فرمانروانی آن‌ها را با نام امپراطوری نو-پارس نیز می‌شناسند.

این خاندان خود را وام‌دار هخامنشیان و از تبار آن‌ها می‌دانستد و به نحوی می‌توان آن‌ها را آخرین حکومت با ریشه ایرانی در تاریخ ایران باستان پیش از اسلام دانست.

ساسانیان یکی از ابرقدرت‌های زمان خود شناخته می‌شدند و رقیبی جدی برای روم که از بزرگ‌ترین پادشاهی‌ها زمان خود بود، به شمار می‌رفتند. مرز‌های ایران در زمان حکومت این خاندان از شرق به دره رود سند و پیشاور و از شمال شرقی تا کاشغر کشیده می‌شد. در شمال غربی مرزهای ایران به کوه‌های قفقاز و دربند در ساحل دریای خزر می‌رسید و از غرب تا رود فرات را شامل می‌شد.

 

 

ساسانیان چه کسانی بودند؟

شاید حکومت‌های مختلف و قدرتمندی پیش از ساسانیان باعث شکوه ایران بودند، اما به نظر بسیاری از محققان و تاریخ شناسان، سلسله ساسانیان کسانی بودند که مفهوم ایران و ایرانی بودن را به جهانیان نشان دادند. میراث مهمی که از دوران حکومت آن‌ها به جای ماند، سبب شد تا قرهنگ ایرانی علاوه بر ایران در کشورهای دیگر مانند روم، چین یا هند هم نفوذ کند.

برای شناخت ریشه اجدادی ساسانیان اما باید به سال‌های پیش از میلاد مسیح بازگردیم. ساسان، جد اردشیر بابکان یکی از افرادی بود که در معبد آناهیتا مقام بالایی داشت. او از طریق ازواج با دختر یکی از امرای محلی و شکل دادن یک کودتا توانست قدرت را به دست بگیرد.

پس از او بابک به قدرت رسید و در سرزمین‌های پارس قدرت بیشتری کسب کرد. بابک دو پسر با نام‌های شاپور و اردشیر داشت. پسر اول او یعنی شاپور در حادثه‌ای جان خود را از دست می‌دهد و اردشیر به جای او به تخت می‌نشیند. به قدرت رسیدن اردشیر(بابکان)، هم‌زمان بود با پادشاهای اردوان پنجم در حکومت اشکانی و او توانست با پیروزی در مقابل اردوان پنجم، سلسله ساسانیان را بنیان گذارد.

 

 

شکل گیری حکومت ساسانیان

ساسانیان با ضعف حکومت پارت‌ها یا اشکانیان و با شکست آن‌ها در چند نبرد پی در پی، توانسند قدرت سرزمین‌های ایران باستان را به دست آورند. اردوان پنجم که آخرین پادشاه دودمان اشکانی بود در نبرد‌های سنگینی از اردشیر بابکان، بنیان‌گذار سلسله ساسانی شکست خورد و این شروعی بود برای امپراطوری نو-پارس که برای تقریباً نیم قرن بر ایران باستان حکومت کنند.

ظهور این امپراطوری سبب شد تا سیستم ملوک‌الطوایفی که در زمان اشکانیان وجود داشت برچیده شود. ساسانیان پس از آن بنیان را بر حکومتی ملی، یکپارچه و متحد گذاشتند که به رغم اختلافات داخلی توانست به هدف خورد برسد و حکومتی مقتدر را شکل دهد.

 

پایتخت ساسانیان

پایتخت امپراطوری امروزه در خاک کشور عراق قرار گرفته است. شهر تیسپون به عنوان مرکز حکومت در فرمانروایی ساسانی انتخاب شده بود. این شهر در زمان اشکانیان هم به عنوان پایتخت غربی شناخته می‌شد. یکی از مهمترین آثار به جای مانده از دوران حکومت این خاندان در همین شهر قرار دارد و ایوان کسری نام دارد.

به طور کلی ساسانیان علاقه زیادی به بنا کردن شهرهای جدید و جان بخشیدن به شهرهای پیشین داشتند. از جمله شهرهایی که آن‌ها بنا کردند می‌توان به اردشیر خوره (فیروز آباد امروزی)، بی شاپور و الرومیه در نزدیکی تیسفون اشاره کرد.

 

 

فرهنگ و معماری در زمان حکومت ساسانیان

تقابل فرهنگی میان روم و ایران دوره ساسانی بسیار زیاد بود و با این وجود فرهنگ و هنر ایرانی توانست شکوفاتر از پیش، علاوه بر ایران بلکه در نقاط دیگر جهان هم نمایان شود.

میان معماری دوره ساسانی و اصولی که در زمان هخامنشیان به کار می‌رفت تفاوت‌هایی وجود دارد که می‌توان به تغییر جنس مصالح، سقف‌های گنبدی شکل، استفاده از ملات یا ساخت اندود گچ اشاره کرد. بر پایه همین اصول معماری بود که بناهای شاخص و زیبایی در این دوران ساخته شدند و امروزه نیز آثار آن‌ها قابل مشاهده هستند.

حکومت ساسانیان بر پایه احترام و گسترش ایدئولوژی‌های دین زرتشتی بود. در این دین چهار عنصر اصلی حیات یعنی آب، آتش، باد و خاک بسیار مورد توجه بودند و می‌توان در معماری این دوره نیز الگو برداری از آن‌ها را مشاهده کرد. به عنوان مثال رنگ زرد در این سبک معماری بسیار مورد توجه است، چرا که زرد رنگ آتش بوده و آتش نیز در دین زرتشتی نمادی از پاکی بوده است.

 

زبان و ادبیات در دوره ساسانیان

آثار به جای مانده از دوران ساسانی مانند سنگ نوشته‌ها، کتیبه‌ها و کتاب‌ها به محققان در زمینه مطالعه زبان رایج در این دوران بسیار کمک کرد. زبان رسمی دولتی و رایج در میان مردم در امپراطوری ساسانی، زبان پارسی میانه یا پهلوی ساسانی نام داشت.

پارسی میانه یا زبان پهلوی ساسانی از نظر ساختاری شباهت زیادی به زبان پهلوی اشکانی دارد. این زبان قدمت زیادی دارد و در فرهنگ ایرانی ریشه کرده است. پهلوی ساسانی در بازه قرن سوم تا هفتم میلادی یعنی در زمان حکومت ساسانی، زبان رایج ایران باستان بوده است.

از اثرات مهم و البته مثبتی که حکومت ساسانی برای ایران به همراه داشت می‌توان به ادبیات مکتوبی در این زمان اشاره کرد. پیش از آن عقاید، فرهنگ و باورهایی که در میان رواج داشتند به صورت روایی و شفاهی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شدند، اما در این امپراطوری بسیاری از آن‌ها به شکل نوشته‌هایی در آمد که در ابتدا برای مطالع اشراف به کار می‌رفتند.

 

 

پادشاهان معروف امپراطوری ساسانیان

حکومت ساسانی در ایران از سال ۲۲۴ میلادی آغاز و تا سال ۶۵۱ میلادی ادامه داشت. در این مدت ۳۵ پادشاه از این خاندان به تخت سلطنت نشستند که چند تن از آن‌ها را می‌توان اثرگذارتر از بقیه دانست.

اردشیر بابکان

او موسس امپراطوری ساسانی بود که توانست پس از به قدرت رسیدن، حکومتی یکپارچه و واحد را شکل دهد. او دین زرتشتی را دین رسمی اعلام کرد و در این زمان پیروی از دیگر ادیان ممنوع اعلام شده بود. اردشیر بابکان با به دست آوردن اعتماد مردم و شکل دادن سپاهی منظم و قدرتمند، توانست در برابر حملات خارجی مانند حمله روم در سال ۲۲۸ میلادی ایستادگی کند.

شاپور اول

با این وجود که شاپور اول به اندازه پدرش اردشیر بابکان اقتدار نداشت، اما در حفاظت از مرزها و گسترش آن‌ها بسیار خوب عمل کرد. او ضمام دولت را دست روحانی به نام کریتر سپرده بود که قوانین مذهبی را برای اداره دولت به کار می‌برد.

در دوره حکومت او و در جنگ‌هایی که با روم داشت، ارمنستان به خاک ایران اضافه شد و این شکستی بزرگ برای پادشاهان رومی به شمار می‌رفت.

شاپور دوم

طولانی‌ترین حکومت در میان شاهان ساسانی متعلق به شاپور دوم بود و او توانست برای ۷۰ سال بر ایران حکومت کند. در این دوران اعراب به مرزهای ایران یورش می‌برند و شاپور دوم توانست با کنترل این حملات، تمامیت مرزی حکومت ساسانیان را حفظ کند. کتبیه‌هایی از این پادشاها مقتدر امروزه در بیشاپور و طاق بستان قابل مشاهده هستند.

خسرو اول انوشیروان

در دوران حکومت این پادشاه، اصلاحات اجتماعی زیادی انجام شد و شورش‌های داخلی که از پیش‌تر شکل گرفته بودند، کنترل شدند. روابط ایران و روم در این دوره گاهی تیر و تار می‌شد، اما به طور کلی ارتباط فرهنگی دو امپراطوری در این دوره شکل گرفت.

 خسرو پرویز

روابط ایران و روم در زمان حکمرانی او بسیار خوب و مسالمت آمیز بود، اما پس از مرگ با مرگ موریکیوس، خسرو در خون خواهی او به روم لشکر کشی کرد و توانست ارمنستان، روم، سوریه، مصر، فلسطین، حبشه و لیبی را به تصرف خود در بیاورد. در زمان حکومت این پادشاه، بهرام چوبین بر علیه او لشکر کشی کرد و توانست برای یک سال حکومت را از دست او خارج کند، اما در نهایت خسرو پرویز دوباره به قدرت رسید و دستور قتل بهرام چوبین را داد.

 

 

ساسانیان، آخرین امپراطوری ایران باستان

در سال ۶۲۹ میلادی و پس از قتل خسرو پرویز، پسرش شیرویه با کمک بزرگان به تخت نشست، اما در همان سال اول حکومت او نیز به قتل رسید. پس از این روندی نزولی در دربار شکل گرفت و ظرف مدت چهار سال دوازده نفر به تخت پادشاهی ساسانیان نشستند که هیچ کدام موفق نبودند.

آخرین پادشاهی که از این خاندان به قدرت رسید، یزگرد سوم نام داشت. در این زمان اعراب به مرزهای ایران لشکر کشی کردند و به دلیل وضع نابسامان کشور به مرور یزگرد سوم را ابتدا از مدائن و سپس از مرکز کشور به سمت خراسان عقب راندند. در مقاله ای جداگانه به بررسی علت و اتفاقات زمان حمله اعراب به ایران پرداخته‌ایم که مطالعه آن را به شما پیشنهاد می‌کنیم.

پایان حکومت ساسانیان با مرگ یزگرد سوم توسط آسیابانی که طمع لباس ابریشمی او را کرده بود، اتفاق افتاد. پایان این امپراطوری در سال ۶۵۲ میلادی مصادف با ۳۱ هجری اتفاق افتاد و آخرین سلسله ایرانی تبار از ایران باستان از تخت پادشاهی کنار رفت.