پدیده فرونشست زمین، علت، انواع، راه های پیشگیری و پیامدها

علاوه بر زلزله، سیل یا طوفان‌های سهمگین، جوامع بشری با حادثه‌ای جدید دست و پنجه نرم می‌کنند؛ پدیده‌ای که فرونشست زمین نام دارد. فرونشست بخشی از زمین می‌تواند در یک محیط شهری یا خارج از آن‌ها باشد و مهمترین عامل ایجاد آن آسیب‌هایی است که انسان به طبیعت وارد کرده است.

به طور کلی می‌توان فرونشست را این گونه تعریف کرد:

به فرورفتگی‌هایی که معمولاً به صورت ناگهانی و البته با عمق زیاد ایجاد می‌شوند، فرونشست گفته می‌شود. این اتفاق با توجه به محل وقوع می‌تواند خسارت‌های سنگین مالی، جانی یا هر دو را در پی داشته باشد. با توجه به تغییرات آب و هوایی که به آرامی شاهد آن‌ها هستیم، برخی نقاط کره زمین بیشتر در معرض چنین حوادثی خواهند بود.

علاوه بر اقلیم یک منطقه که شامل میزان بارش و آب‌های ذخیر آن می‌شود، جامعه انسانی هم در ایجاد پدیده فرونشست زمین، دخالت دارد. در ادامه این مقاله با ما باشید تا نکاتی در مورد علل ایجاد، پیامدها و میزان خسارتی که وارد می‌کند را به شکلی دقیق بررسی کنیم.

 

 

پدیده فرونشست زمین بر اثر چه دلایلی ایجاد می شود؟

شاید در ابتدای آشنایی با مبحث فرونشست‌های زمین، اولین سوالی که برای شما ایجاد شود این است که چرا چنین اتفاقی رخ می‌دهد؟ چرا تاکنون شاهد آن نبوده‌ایم؟

زمین شناسی یکی از مهمترین علومی است که بشر توانسته با آن بخش بزرگی از اتفاق‌هایی که در آینده رخ می‌دهند را پیش بینی و میزان خسارت‌ها را کاهش دهد. فرونشست زمین اما یک پدیده کاملا طبیعی نیست و باید اشاره کنیم که در حالت طبیعی امکان ایجاد آن بسیار نادر و کم یاب است.

به بخشی می‌رسیم که انسان‌ها با دنبال کردن روش‌های نادرست به دخالت در امور طبیعی پرداختند. پاسخ به سوال‌های عنوان شده کار بسیار آسانی، دلیل اصلی ایجاد فرونشست، برداشت‌های نابه‌جای آب است!

لازم است اشاره کنیم که وقوع این اتفاق به صورت طبیعی هم مشاهده شده، اما بسیار اندک بوده و عموماً در اثر زلزله، آب شدگی یخ‌ها، حرکات آرام پوسته زمین (خارجی ترین لایه از لایه های زمین)، فعالیت‌های تکتونیکی یا فرسایش ایجاد خواهند شد. میزان زمینی که از این طریق دچار پدیده فرونشست شده‌اند، درصد بسیار کمی از آن‌ چیزی است که در اثر کارهای نادرست انسان‌ها ایجاد می‌شوند.

اخبار فرونشست زمین در مناطق شهری، مسکونی و حتی گاهاً شلوغ یک منطقه تا به حال به گوش‌تان خورده است. دلایل انسانی در این حوزه شامل برداشت بی رویه از چاه‌ها و آب‌های زیر زمینی، برداشت نادرست و زیاد نفت و گاز در یک منطقه، معدن‌کاری و حفر آن در محدوده‌ای که گنجایش کافی ندارد و عدم کنترل مناسب آب‌های سطحی و باران‌ها می‌شوند. در ادامه ۲ مورد از این عوامل تاثیر گذار در فرونشست زمین را بیشتر بررسی خواهیم کرد.

 

 

۱. فرونشست در اثر برداشت بی رویه آب

پدیده فرونشستی که امروزه شاهد آن هستیم عمدتاً تحت تاثیر برداشت بی رویه از سفره آب‌های زیرزمینی و مصرف نادرست آن‌ها است.  بخشی از باران‌هایی که در طول زمان بر روی زمین جاری می‌شوند، به سفره‌های آب زیر زمینی وارد می‌شود. این منابع ارزشمند در مدت زمان بسیار طولانی ایجاد شده‌اند، اما تنها در چند سال توسط انسان‌ها مصرف شده و تنها چیزی که باقی می‌ماند زمینی تو خالی است.

در واقع با از بین رفتن این منابع آب، زمینی که در بالای آن وجود دارد، ریزش کرده و سبب ایجاد حفره‌های بزرگی می‌شوند. هر چه گستردگی و عمق برداشت‌ها بیش‌تر باشد و آب کمتری در سفره‌های زیر زمینی باقی بماند، میزان خرابی‌ها و فاجعه‌ای که به بار خواهد آمد، بیشتر است.

 

 

۲. مدیریت نامناسب آب های سطحی

شاید برای شما سؤال باشد که این دلیل چگونه می‌تواند سبب شکل‌گیری پدیده فرونشست زمین باشد؟ شهرهای بزرگ در ادامه شکل‌گیری خود، نیازهای شدید به منابع و مواد اولیه را ایجاد می‌کنند که یکی از آن‌ها آب برای خوردن و مصارف صنعتی است. با چنین شرایطی دولت‌ها دست به اقداماتی می‌زنند که در نتیجه آن سفره‌های آب زیرزمینی خالی خواهند ماند.

با وجود تغییرات اقلیمی همچنان در برخی نقاط دنیا میزان بارش‌ها به سطح بحرانی نرسیده است و اگر به درستی کنترل شوند، بسیار کارآمد خواهند بود. مدیریت نامناسب آب‌های سطحی در واقع به کارهایی اشاره دارد که سبب نرسیدن آب به سفره‌های زیرزمینی خواهد شد. مهمترین آن‌ها را می‌توان ایجاد سدهای بزرگ، نابه‌جا و غیر اصولی دانست.

سدها در مقابل آب‌های روانی قرار می‌گیرند که پیش‌تر سبب تغذیه سفره آب زیر زمینی بوده‌اند و این گونه می‌توانند زمین‌های پس از خود را در طول چند سال در معرض پدیده فرونشست قرار دهند.

 

انواع پدیده فرونشست

با توجه به مطالبی تا این‌جا ارائه شدند می‌توان به طور کلی پدیده فرونشست زمین را به دو دسته طبیعی و غیر طبیعی تقسیم کرد. دلایل غیر طبیعی برای این اتفاق، طبیعتاً اعمال نادرستی است که توسط بشر صورت می‌گیرند. دلایل طبیعی نیز شامل آب شدگی یخ‌ها یا زلزله خواهد بود.

نکته مهم در مورد دلایل طبیعی ایجاد فرونشست این است که عموماً بزرگی و عمق آن‌ها به اندازه مواردی نیست که در اثر کارهای انسان ایجاد می‌شوند. البته که در سال‌های اخیر و بیشتر در مناطق کشاورزی و شهری بسیار شاهد این اتفاق هستیم، اما در حالت طبیعی به ندرت می‌توان آن را مشاهده نمود.

 

 

پیامدهای پدیده فرونشست زمین

شاید اگر این اتفاق در یک دشت و منطقه مسکونی رخ دهد، چندان به چشم نیاید و فکر کنید که مشکلی ایجاد نخواهد کرد، اما می‌توانند اثرات مخربی برای انسان داشته باشند.

فرونشست در زمین‌های کشاورزی دلیلی جز روش کشت نادرست و استفاده بیش از حد چاه‌های آب ندارد. در پی این اتفاق عمدتاً کشاورزی تا شعاع بزرگی از اطراف گودال، منحل خواهد شد. ایجاد فرونشست زمین کشاورزی می‌تواند سبب تخریب یا غیرقابل استفاده شدن چاه‌های اطراف شود. همچنین به دلیل تغییراتی که در تراکم بافت زمین ایجاد می‌شوند، ممکن است خرابی‌هایی زیادی در زمین‌های اطراف خود به وجود آورد.

در محیط‌های مسکونی ایجاد فرونشست می‌تواند باعث ایجاد خرابی‌های گسترده‌ای شود که جبران آن‌ها هزینه سنگین دارد. فرونشست در این نقاط می‌تواند باعث آسیب به ساختمان‌های اطرافش شود و در مواردی سبب کج شدن آن‌ها گردد. از طرفی خطوط ریلی که در نزدیکی آن نقطه هستند در اثر ناصاف شدن سطح زمین، دچار مشکل خواهند شد.

مهمترین پیامد این اتفاق در نقاط شهری، آسیب به زیر ساخت‌هایی مانند لوله آب و گاز و خطوط برق است. علاوه بر خطراتی که ممکن است خرابی در این زیرساخت‌ها برای جمعیت اطراف فرونشست داشته باشد، تعمیر و بازسازی آن‌ها زمان و هزینه زیادی خواهد برد.

 

 

راه های پیشگیری از پدیده فرونشست زمین

پدیده فرونشست زمین ارتباط مستقیمی با برداشت آب و استفاده از آن دارد. با توجه به این موضوع برای پیشگیری یا کنترل این موضوع مبحث اصلی رعایت میزان برداشت استاندارد و فرهنگ‌سازی در این زمینه است. فرهنگ‌سازی از طریق پایین آوردن میزان نیاز به آب، کمک می‌کند سفره‌های آب زیر زمینی فرصتی پیدا کنند تا خود را بازیابی کرده و دوباره قابل استفاده شوند.

البته که روند برداشت و استفاده از این آب‌ها شاید با حفر یک چاه و در زمان کوتاهی امکان‌پذیر باشد، اما برگشت و تجدید سفره‌های آب زیر زمینی فرآیندی زمان‌بر خواهد بود. همین موضوع نیز باعث شده تا در بیشتر کشورها کمیته‌های مخصوصی برای بررسی و ارائه راهکار در این حوزه به وجود بیایند.

 

کدام مناطق ایران در معرض فرونشست هستند؟

ایران با توجه به اقلیم خشک و کم آبی که دارد، بیش از سایر کشورها در معرض ایجاد فرونشست خواهد بود. این موضوع تا حدی پیش رفته که میزان وقوع آن در ایران تا ۹۰ برابر از کشورهای پیشرفته، بیشتر است. پدیده فرونشست تا امروز تقریبا ۳۰۰ نقطه متفاوت شامل مناطق شهری و روستایی را درگیر خود کرده که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• دشت تهران
• دشت مشهد و نیشابور
• دشت‌های استان‌های کرمان، اصفهان و یزد
• دشت کبوتر آهنگ همدان
• دشت ورامین
• دشت نظر آباد

جدیدترین نمونه از پدیده فرونشست در ایران را می‌توان وقوع آن در مرکز شهر اصفهان دانست که سبب نگرانی مردم این منطقه و البته روشن شدن زنگ هشدار در کل کشور شد. این مورد ثابت کرد که فرونشست زمین بیش از آن‌چه که به آن فکر می‌کنیم به ما نزدیک است!

 

پدیده فرونشست زمین، یک نگرانی جهانی

تا به امروزه قدیمی‌ترین پدیده فرونشست زمینی که ثبت شده، متعلق به سال ۱۹۰۰ میلادی است. ادامه این روند باعث شد تا در سال ۱۹۶۵ سازمان جهانی یونسکو به فکر راه‌اندازی کار گروهی بیفتد که مطالعاتی را در این زمینه انجام دهند و مناطق مستعدد را شناسایی کنند.