شرح خطبه ۴۳ نهج البلاغه و بررسی نکات مربوط به آن

ستاره | سرویس مذهبی – خطبه ۴۳ نهج البلاغه درباره چیست و چه نکاتی دارد؟ کتاب نهج البلاغه، مجموعه بی‌نظیری از سخنان امیرالمومنین علی (ع) است. هر بخش از این کتاب نورانی، به خوبی اندیشه‌های پیشوای اول شیعیان را روشن می‌کند. خطبه چهل و سوم از این کتاب، نمونه خوبی برای آشنایی با تفکر امام علی (ع) درباره صلح با دشمنان و جنگ با آن‌ها است. در این مقاله، می‌کوشیم تا متن عربی و ترجمه فارسی خطبه ۴۳ را به همراه یک شرح مختصر ارائه دهیم.

 

متن عربی و ترجمه فارسی خطبه ۴۳ نهج البلاغه

متن عربی 

من کلام له (علیه السلام) و قد أشار علیه أصحابه بالاستعداد لحرب أهل الشام بعد إرساله جریر بن عبد الله البجلی إلى معاویة و لم ینزل معاویة على بیعته:

وَ لَقَدْ ضَرَبْتُ أَنْفَ هَذَا الْأَمْرِ وَ عَیْنَهُ وَ قَلَّبْتُ ظَهْرَهُ وَ بَطْنَهُ، فَلَمْ أَرَ لِی فِیهِ إِلَّا الْقِتَالَ أَوِ الْکُفْرَ بِمَا جَاءَ [بِهِ]مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه وآله)؛ إِنَّهُ قَدْ کَانَ عَلَى الْأُمَّةِ وَالٍ أَحْدَثَ أَحْدَاثاً وَ أَوْجَدَ النَّاسَ مَقَالًا فَقَالُوا ثُمَّ نَقَمُوا فَغَیَّرُوا.

ترجمه فارسی 

پس از آنکه، جریر ابن عبدالله البجلى را به سفارت نزد معاویه فرستاد، اصحابش اشارت کردند که براى نبرد با مردم شام مهیا شود، فرمود: اگر با مردم شام بسیج نبرد کنم، در حالى که جریر نزد آنهاست، مصداق بستن راه آشتی بر روی آن‌هاست، و از راه خیر -اگر آهنگ آن را داشته باشند- باز داشتن. ولى من براى جریر زمانى معین کرده‌ام که بیش از آن در شام نماند، مگر آنکه، فریبش دهند یا خود عصیان ورزد. نظر من تأنى و پرهیز از شتابکارى است، شما نیز راه مدارا در پیش گیرید. البته، اگر خود را مهیاى نبرد هم داشته باشید، مخالفتى ندارم.

من همه جوانب این کار را بر رسیده‌ام و برون و درون آن بازجسته‌ام. بیش از دو راه در پیش نداریم، یا جنگ با اینان یا کافر شدن به آنچه محمد (صلی الله علیه و آله) آورده است. آن مرد (عثمان) بر امت حکومت کرد و بدعت‌هاى چندى نهاد که سبب شد تا مردم چیزهایى بگویند و گفتند؛ و از او به خشم آمدند و تغییرش دادند.

 

نگاهی کلی به خطبه ۴۳ نهج البلاغه

پیش از آنکه به شرح دقیق این خطبه بپردازیم، باید مقداری از مقدمات اساسی خطبه را از نظر بگذرانیم. مهم‌ترین مسئله درباره خطبه ۴۳ این است که این خطبه از دو بخش جدا تشکیل می‌شود؛ اگر به ترجمه این خطبه که در قسمت قبلی نقل شده نگاه کنید، دو پاراگراف جدا می‌بینید. احتمالا سید رضی (شخصی که خطبه‌ها و سخنان امام علی را جمع‌آوری کرد و با عنوان نهج البلاغه منتشر کرد) این دو قسمت را به هم متصل کرده و با عنوان یک خطبه در کتاب نهج البلاغه قرار داده است، درصورتیکه امام هریک از این دو قسمت را بصورت جداگانه و در دو موقعیت متفاوت ایراد کرده‌اند.

 

بخش اول خطبه ۴۳

در بخش اول خطبه ۴۳، از شخصی به نام جریر بن عبدالله صحبت شده است. جریر بن عبدالله پیش از آنکه امام علی به خلافت برسند، یکی از فرماندهان تحت امر عثمان (سومین خلیفه پس از پیامبر گرامی اسلام) بود. امام علی (ع)، پس از جنگ جمل و وارد شدن به کوفه، به بسیاری از فرماندهان عثمان نامه نوشتند و آن‌ها را به بیعت دعوت کردند؛ یکی از آن فرماندهان جریر بود. جریر با امام علی (ع) بیعت کرد و شهر همدان را که محل حکومتش بود ترک کرد و برای دیدار امام به کوفه رفت. پس از دیدار، امام به جریر وظیفه دادند که به شهر شام (محل حکومت معاویه) برود و برای بیعت مردم با امام علی تلاش کند؛ چراکه بسیاری از ساکنان شام، از دوستان و نزدیکان جریر بودند. پس از آنکه جریر به شام رفت، گروهی از نزدیکان امام علی به ایشان گفتند که باید به جنگ با مردم شام و معاویه برویم و امام علی در جواب ایشان می‌فرماید تا زمانیکه جریر از شام بازنگردد فرمان به جنگ نخواهد داد.

 

بخش دوم خطبه ۴۳

چنانکه گفته شد، بخش دوم این خطبه در موقعیت زمانی و مکانی دیگری ایراد شده است. اندکی پس از آنکه جریر از بیعت مردم شام ناامید شد و به کوفه بازگشت، معاویه به بهانه خونخواهی عثمان، آماده حمله به امام علی (ع) شد. در یکی از رویایی‌های لشکر معاویه با لشکر امام علی، شخصی از میان لشکر معاویه بیرون آمد و تقاضای دیدار با امام را کرد. وقتی امام رو در روی این شخص قرار گرفت، آن شخص به امام پیشنهاد کرد که عراقیان به عراق و شامیان به شام بازگردند؛ امام در جواب این شخص، بخش دوم خطبه ۴۳ را ایراد کرده‌اند.

 

 

شرح خطبه ۴۳ نهج البلاغه

اکنون که مقدمات خطبه ۴۳ را از نظر گذرانیدیم، بایست به شرح این خطبه عظیم بپردازیم. شیوه شرح به این شکل است که هر یک از دو فراز خطبه ۴۳ را به چندین قسمت تقسیم می‌کنیم و در هر مرحله، پس از نقل دقیق هر قسمت، نکات آن را شرح می‌دهیم.

 

شرح فراز اول خطبه ۴۳

امام علی در جواب کسانی که امام را به جنگ با معاویه تشویق می‌کردند، این خطبه را ایراد کرده‌اند. جالب است بدانید که امام هیچ‌گاه آغازکننده جنگ با معاویه نبودند؛ جنگ صفین نیز توسط معاویه آغاز شد.

قسمت اول 

اگر با مردم شام بسیج نبرد کنم، در حالى که جریر نزد آنهاست، مصداق بستن راه آشتی بر روی آن‌هاست، و از راه خیر -اگر آهنگ آن را داشته باشند- باز داشتن.

جمله آغازین خطبه ۴۳، نشان‌دهنده این مسئله است که امام علی (ع) در جایگاه پیشوای مسلمانان، از هرگونه تصمیم عجولانه و نابخردانه به دور است؛ ایشان به همه خرابکاری‌ها و کارشکنی‌های معاویه واقف بودند، همچنین به خوبی می‌دانستند که معاویه شایستگی رهبری امت اسلامی را ندارد؛ اما حاضر نبودند جان چندین مسلمان را بخاطر این حاکم بی‌کفایت به خطر بیندازند؛ پس ابتدا راه صلح و گفتگو را بر جنگ با معاویه ترجیح دادند.

قسمت دوم 

ولى من براى جریر زمانى معین کرده‌ام که بیش از آن در شام نماند، مگر آنکه، فریبش دهند یا خود عصیان ورزد.

امام با بیان این جملات، راه را بر هرگونه فریب می‌بندند؛ چراکه ممکن است معاویه فرستاده امام را سرگرم مسائلی بی‌نتیجه کند و به طراحی یک حمله بزرگ علیه امام علی بپردازد. پس، امام علی قاطعانه می‌فرمایند که اگر زمان جریر سر آمد، دیگر هیچ عذری از جانب او پذیرفته نیست چراکه صبر کردن در چنین زمانی، موجبات از بین رفتن لشکر مسلمانان را به دست دشمنان خواهد داد.

قسمت سوم

نظر من تأنى و پرهیز از شتابکارى است، شما نیز راه مدارا در پیش گیرید. البته، اگر خود را مهیاى نبرد هم داشته باشید، مخالفتى ندارم.

امام با بیان این جملات به اصحاب خود، نقش یک رهبر صالح و خیراندیش را به تمامی ایفا می‌کنند؛ چراکه ابتدا با شیواترین بیان، دلایل خود را بر صلح تشریح کردند، سپس وظیفه اصحاب خود را در چنین موقعیتی، دقیقا مشخص کردند. چنانکه ملاحظه می‌شود، در جمله آخر این بخش، امام اصحاب خود را از آمادگی برای جنگ منع نمی‌کنند. چرا؟ به سبب اینکه موقعیتی که امت اسلامی و امام علی در آن قرار داشتند، موقعیتی حساس و سرنوشت‌ساز بوده است؛ پس امام با ایراد چنین سخنی، بصورت پنهانی، اصحاب خود را نیز از وضعیت آگاه می‌کند و به آن‌ها هشدار جنگی محتمل را می‌دهد.

 

نکاتی درباره فراز اول خطبه ۴۳

باید این مسئله را در نظر داشته باشید که خطبه ۴۳ نهج‌البلاغه، از جمله خطبه‌های سیاسی‌اجتماعی نهج البلاغه است که تفاسیر و نکات تکمیلی بسیاری در حاشیه آن وجود دارد؛ برای درک بهتر این خطبه، لازم است که این نکات را از نظر بگذارنیم. مهم‌ترین نکات درباره فراز اول خطبه به شرح زیر است:

چنانکه گفته شد، امام علی آغازکننده جنگ صفین نبودند؛ این خطبه، اثبات‌کننده این مسئله است که امام علی در مقابل هر عامل تحریک برای آغاز جنگ ایستادگی کردند و باب تصمیم‌های عجولانه را بستند.

• زمانی‌که امام علی جریر را به سمت شام فرستادند، نامه‌ای به دست جریر دادند که به معاویه برساند؛ نامه ششم در قسمت نامه‌های نهج البلاغه، متن نامه‌ایست که از طرف امام علی به معاویه رسیده است. معاویه دو دلیل عمده برای بیعت نکردن با امام علی داشت؛ امام در این نامه، هر دو دلیل را رد می‌کنند و درباره لزوم بیعت معاویه با ایشان صحبت می‌کنند. همچنین در قسمت‌هایی از این نامه، امام به نصیحت معاویه می‌پردازند.
• پیش از آنکه جریر بن عبدالله از طرف امام به شام برود، گروهی از یاران امام، نظیر مالک اشتر، به امام علی هشدار دادند که جریر مرد قابل‌اعتمادی نیست و باید شخص دیگری را برای بیعت با معاویه راهی شام کنیم. اما به سبب اینکه امام علی تا آن روز، هیچ بدی از جریر ندیده بودند، همچنین بسیاری از اهالی شام، از دوستان جریر بودند، امام ایشان را برای بیعت به شام روانه کردند.
• پس از آنکه جریر متوجه شد که معاویه قصد بیعت با امام را ندارد، به امام علی نامه‌ای نوشت و موقعیت را کاملا توضیح داد؛ امام علی (ع) به جریر جواب دادند که معاویه قصد دارد تو را سرگرم مسائل حاشیه‌ای کند و خود آماده جنگ شود؛ ایشان به جریر گفتند اگر معاویه بیعت را نپذیرفت به عراق بازگرد. اما جریر برای بازگشت به عراق، تاخیر بسیاری کرد و همین مسئله سبب شد که ظن گروهی از مسلمانان به جریر بسیار زیاد شود تا حدی‌که او را از جمله حامیان معاویه دانستند. در نهایت، با بازگشت جریر از شام، ماموریت او با شکستی کامل مواجه شد.

 

شرح فراز دوم خطبه ۴۳

چنانکه گفته شد، امام علی (ع) فراز دوم این خطبه را در جواب یکی از سربازان معاویه ایراد کرده‌اند؛ این سرباز سعی داشت که مانع آغاز جنگ صفین شود، ولی امام علی (ع) بر این باور بودند که بروز این جنگ امری گریزناپذیر و حتمی است، مگر اینکه معاویه و یارانش دست از سیاست‌های اشتباه خود بردارند. اگر به فراز دوم خطبه ۴۳ دقت کنید، متوجه خواهید شد که از جهات گوناگونی، این بخش از خطبه، نقطه مقابل بخش آغازین خطبه ۴۳ است. امام علی (ع) در زمان ایراد قسمت اول خطبه ۴۳، به خوبی نشان دادند که به دنبال جنگ و خون‌ریزی نیستند، همچنین این مسئله را به اصحاب خود ثابت کردند که معاویه و یارانش قصد آشتی و بیعت ندارند؛ پس در زمانی‌که جنگ صفین پیش آمد، امام با قدرت تمام در مقابل معاویه ایستادند و هیچ‌گونه عذر و بهانه را درباره پایان جنگ نپذیرفتند.

قسمت اول 

من همه جوانب این کار را بر رسیده‌ام و برون و درون آن بازجسته‌ام. بیش از دو راه در پیش نداریم، یا جنگ با اینان یا کافر شدن به آنچه محمد (صلی الله علیه و آله) آورده است.

امام علی (ع) می‌دانستند که اگر معاویه به کوفه و عراق دست یابد، آفت‌های بسیاری متوجه امت اسلامی خواهد شد؛ همچنین این مسئله را از نظر می‌گذراندند که در مقابل معاویه، بیش از دو راه وجود ندارد. راه اول اینکه جامعه و امت اسلامی را تسلیم شخصی کنند که به خون‌ریزی و استبداد شهره است؛ دوم اینکه در مقابل سپاه معاویه ایستادگی کنند و اگر لازم شد جان خود را برای حفظ امت اسلامی فدا کنند. در ابتدای این بخش، امام فراز خود را با جملاتی نظیر “درون و برون آن را جسته‌ام” و “آن را پشت و رو کرده‌ام” آغاز کرده‌اند؛ این عبارات جزو ضرب‌المثل‌های ادبیات عرب محسوب می‌شود و به معنای بررسی دقیق و همه‌جانبه یک مسئله است.

قسمت دوم

آن مرد (عثمان) بر امت حکومت کرد و بدعت‌هاى چندى نهاد که سبب شد تا مردم چیزهایى بگویند و گفتند و از او به خشم آمدند و تغییرش دادند.

اشاره امام به حکومت عثمان دلیل نهفته‌ای دارد؛ معاویه به منظور قانع کردن اصحاب و یاران خود برای جنگ با داماد پیامبر (ص)، امام علی (ع)، تبلیغات بسیاری علیه امام علی انجام داده بود؛ یکی از افترا‌های بزرگ معاویه به امام علی، این مسئله بود که امام علی موجب قتل عثمان شده است. درحالی‌که مطابق با کتب تاریخی مربوط به صدر اسلام و این خطبه امام علی، عثمان با اعمال غیرعادلانه و ناصحیحی که انجام داد، خود اسباب قتل خودش را فراهم کرد. مشهور است زمانی‌که عثمان کشته شد، جسد وی تا سه روز بر روی زمین مانده بود و کسی رغبتی به دفن آن نداشت؛ این مسئله نشان‌دهنده بیزاری مسلمانان و اصحاب پیامبر از این شخص است.

 

نکته‌ای درباره فراز دوم خطبه ۴۳

چنانکه گفته شد، امام علی این قسمت از خطبه را در جواب یکی از سربازان لشکر دشمن ایراد کرده‌اند؛ این مورد، تنها موردی نیست که امام علی با یکی از سربازان دشمن به گفتگو می‌پردازد و برای هدایت او تلاش می‌کند. امام علی در جنگ‌های گوناگونی شرکت کرده‌اند و حکایت‌ها و خطبه‌های زیادی از تلاش‌های ایشان پیش از شروع جنگ، برای هدایت دشمنان وجود دارد.

 

 

چرا امت اسلامی عثمان را به قتل رساند؟

مفسران نهج البلاغه معمولا در کنار شرح خطبه ۴۳، داستان‌هایی از رفتار‌های ناصحیح عثمان نقل می‌کنند تا برای عموم مردم روشن شود، چرا امت اسلامی به خانه عثمان ریختند و وی را به قتل رساندند. در این قسمت از مقاله، ما نیز به مواردی از حق‌کشی‌ها و بی‌عدالتی‌های عثمان، اشاره خواهیم کرد:

 

۱. دادن مناصب حکومتی به دوستان و آشنایان

عثمان بسیاری از مناصب مهم حکومتی را به خویشاوندان و دوستداران خود تقدیم کرد؛ اطرافیانی که لایق این پست‌ها نبودند و قرار گرفتنشان در چنین منصب‌هایی، موجبات خشم و نارضایتی مردم را به همراه داشت. از جمله کسانی که به ناحق در سمت‌های بزرگ حکومتی قرار گرفتند، این موارد است؛ ولید را که مردی شرابخوار و گناه‌کار بود به فرمانداری کوفه نائل شد. حکم ابن ابی العاص را که توسط پیامبر گرامی اسلام طرد شده بود از نزدیکان خود قرار داد. مروان بن حکم را که پسر عمو و داماد وی بود معاون خود قرار داد و مبالغ زیادی از بیت المال به او بخشید.

 

۲. رنجاندن شخصیت های محبوب و برجسته صدر اسلام

عثمان، علاوه‌بر اینکه بسیاری از شخصیت‌های منفور را به خود نزدیک کرد و سمت‌های فراوانی به آن‌ها داد، بسیاری از شخصیت‌های محبوب و برجسته صدر اسلام را با آزار و اذیت از خود رنجاند. از جمله کسانی که مورد بی‌مهری عثمان قرار گرفتند، این اشخاص هستند: ابوذر غفاری را به شدت آزرده خاطر کرد، در نهایت او را به مکانی بسیار بدآب و هوا تبعید کرد. عماریاسر را که از نزدیکان پیامبر (ص) بود، به قدری با چوب زد که دچار آسیب‌های جدی شد. عبدالله بن مسعود را که از عثمان چند انتقاد کرده بود، در مسجد تنبیه کرد و موجب شکسته شدن دندنده او شد.

دلیل دیگری که عثمان را به شدت منفور جلوه داد، برداشت‌های بی‌مورد و وقیحانه این مرد از بیت‌المال اسلامی بود. بیت‌المال که با توجه به رهنمود‌های پیامبر، مکانی برای جمع‌آوری غنایم و اندوخته‌های امت اسلامی به منظور کمک به فقرا بود، در دست تبهکارانی قرار گرفته بود که عثمان را احاطه کرده بودند. 

مجموع این سه دلیل، باعث شورش مردم شد؛ به حدی که در شبی از شب‌های خلافت عثمان، مردم به خانه او ریختند و وی را به قتل رساندند.

 

آموزه‌های خطبه ۴۳

پس از بررسی متن و ترجمه خطبه ۴۳ و توضیحاتی که درباره شرح آن داده شد، بایست چند مورد از مهم‌ترین آموزه‌های خطبه ۴۳ را برشماریم.

۱. تاکید بر فهم اجتماعی

با بررسی فراز اول خطبه، به سادگی متوجه می‌شویم که امام علی (ع) جریر بن عبدالله را ابتدا برای بیعت با مردم، سپس برای بیعت با معاویه رهسپار شام کردند؛ تاکید امام بر بیعت با مردم، نشان‌دهنده یکی از آموزه‌های مهم مکتب ایشان است. همراهی با مردم و تلاش کردن برای رفاه و آسودگی آن‌ها، از جمله مبانی یک حکومت صالح است.

 

۲. صلح راهی بهتر برای پیروزی

در طول تاریخ انسان‌ها، پادشاهان زیادی وجود داشته‌اند؛ بسیاری از آن‌ها، درزمانی‌که قدرت تصرف سرزمینی را داشتند، بدون توجه به کشتار‌ها و خرابی‌های محتمل، به آن سرزمین حمله می‌کردند و انسان‌های بسیاری را به کشتن می‌دادند. اما امام علی (ع)، پیش از آنکه به لشکرکشی برای فتح شام فکر کنند، تصمیم می‌گیرند که سفیری برای بیعت به این سرزمین ارسال کنند؛ این مسئله، دومین آموزه مهم خطبه ۴۳ است.

 

۳. سازش یا جنگ؟

قرار گرفتن فراز اول خطبه ۴۳ در کنار فراز دوم این خطبه، مسئله مهمی را نشان می‌دهد. حاکمان و خلفای راستین، در هر موقعیت متناسب با شرایط موجود تصمیماتی اتخاد می‌کنند که ممکن است متضاد با دیگر تصمیم‌هایشان باشد؛ و یگانه عامل تشخیص چنین تصمیم‌هایی، موقعیت موجود است. امام علی (ع) در زمانی‌که جریر را به شام فرستادند به هیچ‌عنوان حاضر به آغاز جنگ نشدند، اما در زمانی‌که معاویه با لشکر خود به عراق حمله کرد، امام گریز از میدان یا سازش با مهاجم را صلاح ندانستند؛ هرچند پیشنهاد سازش و خاتمه جنگ از طرف یکی از سرباز‌های لشکر دشمن بیان شد.

 

 

سخن آخر 

خطبه ۴۳ نهج البلاغه، از جمله خطبه‌های پرحکمت این کتاب آسمانی محسوب می‌شود. خطبه ۴۳ از دو فراز متفاوت تشکیل شده که در موقعیت زمانی و مکانی متفاوتی ایراد شده است؛ یکی از آن‌ها پیش از آغاز جنگ صفین و درزمانی که سفیر امام برای صلح به شام رفته بود ایراد شده و دیگری در زمانی‌که جنگ صفین در شرف آغاز است. نهج البلاغه مجموعه بی‌نظیری از خطبه‌ها، جملات و نامه‌های پیشوای اول شیعیان جهان است؛ برای آشنایی بیشتر با این کتاب، پیشنهاد می‌کنیم با نهج البلاغه و هر چیزی که در مورد آن باید بدانیم آشنا شوید. کارشناسان مذهبی سایت ستاره، مشتاق دریافت نظرات شما درباره این مقاله هستند.