نویسنده: بهاره ضیایی
بروزرسانی: 24 خرداد 1402
ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – قالب شعری دوبیتی از قالب‌های کهن و خاص ایرانی است که از اعماق دل مردم کوچه و بازار به وجود آمده است. از این قالب در مناطق مختلف ایران با نام‌هایی چون بیت، بایاتی، بید، دو بیتو، کله فریاد، چهارپاره نیز یاد می‌شود. از مهم‌ترین ویژگی‌های آن می‌توان به بی‌پیرایه بودن و به کار نرفتن آرایه‌های پیچیده در آن اشاره کرد اما در عین ساده و کوتاه بودن مطالب و احساسات عمیق شاعر از آن دریافت می‌شود. می‌توان گفت بعد از قالب مثنوی، قالب شعری دوبیتی از طرفداران بیشتری در میان مردم عامه برخوردار بوده است. در واقع کاربرد قالب دوبیتی در کنار قالب مثنوی که هر دو قالب اصیل ایرانی هستند، به نسبت مساوی ۶۷ درصد تمام گونه‌های منظوم ادب عامه را تشکیل می دهد. در ادامه بیشتر به معرفی این قالب شعری محبوب می‌پردازیم.
قالب شعری دوبیتی چیست؟
قالب شعری دوبیتی یا ترانه در قدیم به «فهلویات» معروف بوده است. این قالب در دوره ساسانیان نیز استفاده می‌شده که در آن دوره به آن «ترانک» می‌گفتند. در واقع این قالب، صورت تکامل یافته و با وزن عروضی شده نوعی از ترانه‌های دوازده هجایی قدیم ایران است. نکته قابل توجهی که می‌توان درباره فهلویات گفت آن است که این دوبیتی‌ها، رابط بین شعر قبل از دوره اسلام و شعر بعد از دوره اسلام است.
قالب شعری دوبیتی، چهار مصراع دارد که در بین چهار مصراع آن، مصراع‌های اول و مصراع‌های زوج آن هم قافیه هستند.
فهلوی سروده «شیخ صفی الدین اردبیلی» شاعر قرن هفتم و هشتم را باید جزء اولین و قدیمی‌ترین دوبیتی‌ها دانست. از مشهورترین شاعران دوبیتی سرا می‌توان باباطاهر عریان و فائز دشتستانی را نام برد.
از دوبیتی سرایان دیگر می‌توان بندار رازی، پور فریدون، شمس مغربی، مفتون بردخونی دشتی، ملاحسن کبگانی، ملامحمد نادم، شفیق شهریاری و اقبال لاهوری را نیز نام برد. البته در میان اشعار شاعرانی مانند شعر پروین اعتصامی و شعر قیصر امین پور و شعر شاعران معاصر دیگر نیز دو بیتی های زیبایی یافت می شود.
ساختار قالب دوبیتی چگونه است؟
——– ——-*
یا
——-* ——-*
——-∞ ——-*
ویژگی‌های قالب شعری دوبیتی
۱- بیان و زبان ساده
۲- روایت‌های متفاوت از یک دوبیتی در مناطق مختلف
غریبی و اسیری سهل وابـو
غم یار مشکله تا چون شود کار
جدایی راکه من از او بنالم
بنالم از غم یار وفـادار
خداوندا زن جِشته تــــه وردار
خودم دونم خرلنگ و طلبکــــار
۳- تبدیل به ضرب المثل شدن
از او پرسم که آن چون است؟ این چون؟
یکی را میدهی صدگونه نعمت
یکی را نان جـو آلوده در خون
۴- آیینه تاریخی ملت بودن
دوبیتی‌ها یا ترانه‌ها، میراث گرانبهای ملت ایران هستند. در ترانه‌های محلی شیوه های زندگی و آداب و رسوم را می‌توان یافت. شور و احساسات، اعتقادات، آرزوها، عشق‌ها و ناکامی‌ها، شادی‌ها و غم‌های توده مردم در آن‌ها نهفته است.
انواع موضوعات قالب دوبیتی
۲- غنایی و عاشقانه
۳- سرور و شادی
۴- سرگرمی
۵- سوگ
۶- دینی
۷- کار
چند نمونه دوبیتی
تنـم از ظلمشـان اندوهناک است
ز تیر طعنه‌ی دشمن چه باک است
(فائز دشتستانی)
******
دل عاشق به پیغامی بسازد
خمارآلوده با جامی بسازد
مرا کیفیت چشم تو کافیست
قناعت‌گر به بادامی بسازد
(باباطاهر)
******
جهان مشت گل و دل حاصل اوست
همین یک قطره‌ی خون مشکل اوست
نگاه ما دو بین افتاد ورنه
جهان هر کسی اندر دل اوست
(اقبال لاهوری)
تفاوت دوبیتی با رباعی در چیست؟
۱- تفاوت در درونمایه و محتوا
۳- تفاوت در وزن
- هجای کوتاه = صامت + مصوت کوتاه (دوبیتی زیر با هجای کوتاه تشکیل شده از « پ + ــَـ » شروع شده است.)
گلی پرپر شد و از شاخه افتاد
در آن آشفتگی مرغ چمن گفت:
چو رفتی از کنارم رفتی از یاد
- هجای بلند = صامت + مصوت بلند: (رباعی زیر با هجای بلند تشکیل شده از « ش+ ا » شروع شده است.)
هر ذره ز خاک کیقبادی و جمی است
احوال جهان و اصل این عمر که هست
خوابی و خیالی و فریبی و دمی است
- هجای بلند= صامت + مصوت کوتاه + صامت: (رباعی تصویر زیر با هجای بلند تشکیل شده از « د + ــَـ + ر » شروع شده است.)
سخن آخر
قالب شعری دوبیتی بخش مهمی از ادبیات و فرهنگ مردم عامه است و همین امر باعث شده که ادیبان سبک کلاسیک از قالب شعری دوبیتی نفرت داشته باشند؛ چراکه زبان عامه را زبانی ناپسند و فاسد می‌دانند. برخلاف ادیبان حوزه کلاسیک، صوفیان شیفته این قالب شعری بودند و به سرودن شعر در این قالب علاقه داشتند. چرا که مخاطبان آنان مردم عادی بوده و برای بیان احساسات و مفاهیم کوتاه، کلمات محاوره‌ای و شکسته قالب شعری دوبیتی برای آن ها مناسب‌تر بوده است.
در این مقاله به طور خلاصه، قالب شعری دوبیتی را به شما معرفی کردیم، اگر شما تمایل دارید بیشتر با اشعار این قالب شعری آشنا شوید می‌توانید به منابع ذکر شده در پایین این مطلب رجوع کنید.
نظر شما راجع به قالب شعری دوبیتی چیست؟ کدام‌یک از دوبیتی‌های باباطاهر یا دوبیتی‌سراهای دیگر را از حفظید؟ لطفا نظرات و پیشنهادات خود را با ما و دیگر کاربران ستاره به اشتراک بگذارید.
مطالب پبشنهادی:
