معرفی کامل قالب شعری مثنوی و شاعران معروف این سبک

قالب شعری مثنوی، مانند قالب شعری غزل، یکی از قالب های شعری متداول در اشعار فارسی است. قالب مثنوی از نظر تعداد بیت‌ها یک قالب شعری بلند است که بیشتر برای داستان‌سرایی، بیان مفاهیم طولانی و آموزش مفاهیم استفاده می‌شود. مضمون شعر مثنوی، جدا شدن و رها شدن از تمام روابط و قرارداد‌های فرهنگی و اجتماعی بشر بوده که انسان را محدود کرده و دست و پای او را می‌بندد. در این مطلب به شناخت این قالب شعری می‌پردازیم.

 

قالب شعری مثنوی 

مثنوی در لغت به معنای دوتایی یا مزدوج است که از کلمه مثنی گرفته شده است. علت نامگذاری این قالب شعری به خاطر این است که هر بیت دارای قافیه جداگانه است و تمام بیت‌های این قالب شعری از وزن خاصی پیروی می‌کنند. به خاطر خصوصیات قالب مثنوی، از این قالب بیشتر برای داستان‌ها، ادبیات آموزشی مانند آموزه‌های صوفیان و موضوعاتی که طولانی هستند استفاده شده است. از قرن سوم و چهارم سرودن شعر در قالب مثنوی شروع شده و در تمام دوره‌ها ادامه داشته است. طبق تحقیقات انجام شده این قالب شعری از یک قالب شعری فارسی نشأت گرفته است.

 

مضامین قالب شعری مثنوی

۱. حماسی و تاریخی

از جمله آثاری که با این موضوع سروده شده‌اند می‌توان به شاهنامه فردوسی و اسکندرنامه نظامی اشاره کرد. اشعار صابر همدانی نیز در این قالب اما با مضامین مذهبی و مراثی سروده شدهه است. 

خواندنی‌ ترین داستان‌‌های شاهنامه را در ستاره بخوانید.

۲. عارفانه

مثنوی معنوی مولانا و منطق‌الطیر از عطار نیشابوری موضوعاتی عارفانه دارند.

۳. تعلیمی و اخلاقی

اشعار سعدی در بوستان با قالب شعری مثنوی و با موضوع تعلیمی و اخلاقی سروده شده است.

 

۴. بزمی و عاشقانه

خسرو و شیرین از مجموعه اشعار نظامی گنجوی و ویس و رامین از فخرالدین اسعد گرگانی و اشعار طالب آملی از دیگر آثاری هستند که با این موضوع سروده شده‌اند. شاهنامه فردوسی، حدیقه سنایی، خمسه نظامی و مثنوی مولانا از بهترین آثار مثنوی هستند. قدیمی‌ترین مثنوی سروده شده متن کلیله و دمنه است که توسط رودکی در قالب مثنوی به نظم درآورده شده و متاسفانه اکنون تنها چند بیت از آن در دست است.

 

 

ساختار قالب شعری مثنوی

قالب مثنوی با وجود مستقل بودن قافیه در هر بیت، دارای وزن شعری خاصی است. منظور از جداگانه بودن، قافیه هر بیت آن است که تنها دو مصرع یک بیت هم قافیه هستند و همین ویژگی سبب شده تا این قالب شعری دارای بیت‌های زیادی باشد و محدودیتی در تعداد بیت‌ها وجود نداشته باشد. حداقل تعداد بیت در این قالب شعری ۲ بیت بوده و حداکثری در تعداد بیت‌ها وجود ندارد؛ حتی در بین نمونه‌های معروف دیده شده است که شعر‌هایی با قالب مثنوی بین ۲۰۰۰ تا ۵۰۰۰ بیت نیز داشته‌اند. نحوه قرارگیری قافیه‌ها در قالب مثنوی به صوت زیر است:

 

—————-*      —————-*
—————-$  ——————-$
—————–#   —————– #

 

انواع وزن‌ در قالب شعری مثنوی

شعر‌ها در قالب مثنوی در وزن‌های متنوعی سروده می‌شوند. متداول‌ترین وزن‌های این قالب، وزن‌های «فعولن، فعولن، فعولن، فعول»، «مفاعیلن، مفاعیلن، مفاعیل» و «فاعلاتن، مفاعلن، فعلن» هستند. در ادامه شعر‌های شاعران نامدار مثنوی‌سرا را بر اساس وزن شعری بررسی کرده و به انواع وزن‌های این قالب، اشاره خواهیم کرد.

۱. اشعار فردوسی

شاهنامه فردوسی از وزن عروضی «فعولن، فعولن، فعولن، فَعَل» تبعیت کرده و در بحر تقارب است.

چه گفت: آن خداوند تنزیل وحی
خداوندِ امر و، خداوند نهی

که من شهر علمم، علیَّم دَر است
دُرست این سخن، گفتِ پیغمبر است

 

۲. اشعار نظامی

در هر ۶ اثر مثنوی نظامی وزن‌های متفاوتی دیده می‌شود؛ به جز مثنوی‌های اقبالنامه و شرفنامه که وزن‌های یکسانی داشته که در زیر به صورت موردی برای شما آورده‌ایم:

• مثنوی‌های اقبالنامه و شرفنامه نظامی بر وزن «فعولن، فعولن، فعول» هستند.

خرد هر کجا گنجی آرد پدید
ز نام خدا، سازد آن را کلید

خدایا! جهانْ پادشایی تو راست
ز ما خدمت آید، خدایی توراست

• مخزن الاسرار از وزن «مفتعلن، مفتعلن، مفتعل» پیروی می‌کند.

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
هست کلید درِ گنج حکیم

فاتحه فکرت و ختم سخن
نام خدای است بر او ختم کن

• خسرو و شیرین نظامی بر وزن «مفاعیلن، مفاعیلن، مفاعیل» است.

خداوندا! درِ توفیق بگشای
(نظامی) را، ره تحقیق بنمای

• هفت پیکر از وزن «فاعلاتن، مفاعلن، فعلن» تبعیت می‌کند‌.

• و لیلی و مجنون بر وزن «مفعولُ مفاعلن مفاعیل» است‌.

ای نام تو بهترین سرآغاز
بی نام تو، نامه کی کنم باز؟!

 

۳. مولوی

در مثنوی مولانا می‌توان وزن کوتاه «فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلن» را مشاهده کرد. این وزن جزء وزن‌های مثنوی محبوب است که مثنوی سرایان از آن استقبال می‌کنند. آغاز مثنوی مولانا با این بیت است:

بشنو از نی، چون حکایت می‌کند
وَز جدایی‌ها شکایت می‌کند

گزیده چند شعر از اشعارمولانا جلال الدین رومی نیز در ستاره موجود است.

 

۴- سنایی غزنوی

مثنوی‌های سنایی غزنوی مانند عقل‌نامه، سنائی آباد، طریق التحقیق، سیرالعباد الی‌المعاد و کارنامه بلخ از وزن‌های کوتاه عروضی تشکیل شده است و از وزن «فاعلاتن، مفاعلن، فعلن» پیروی می‌کند. حکیم سنایی برای توضیح دادن مفاهیم عرفانی و ادای سخن، این نوع وزن را مناسب دیده است. یک نمونه از شعر‌ مثنوی در زیر آورده شده است:

 “مثنوی عقل‌نامه با مطلع”

السّلامُ علیک یا دم روح!
از تو بُد زنده، روح و مرکب نوح

بهترین اشعار سنایی غزنوی را در ستاره بخوانید.

 

۵. عطار نیشابوری

مثنوی‌های عطار نیشابوری نیز از وزن‌های کوتاه عروضی تشکیل شده است. از بین آثار عطار نیشابوری، مثنوی‌های مظهر الاسرار، منطق الطیر، مظهر العجایب و لسان الغیب از وزن «فاعلاتن فاعلاتن فاعلات» هستند و مثنوی اسرارنامه دارای وزن «مفاعیلن، مفاعیلن، مفاعیل» است.

• مثنوی لسان الغیب با وزن فاعلاتن فاعلاتن فاعلات

سم توحید، ابتدای نام اوست
مرغ روح جملگی، در دام اوست

• اسرارنامه شیخ بر وزن مفاعیلن، مفاعیلن، مفاعیل

ثنایی نیست با ارباب بینش
سزای صدر و بدْر آفرینش

محمّد، صادق القولی، امینی
جهان را، رحمةً لِلْعالمینی 

 

 

۶. خواجوی کرمانی

در بین مثنوی‌های خواجوی کرمانی، مثنوی گل و نوروز دارای وزن «مفاعیلن، مفاعیلن، مفاعیل» و مثنوی همای و همایون از وزن «فعولن، فعولن، فعولن، فعول» پیروی می‌کنند.

• مثنوی گل و نوروز با وزن «مفاعیلن، مفاعیلن، مفاعیل»

به نام نقشبند صفحه خاک
عذار افروز مهرویان افلاک

عبیرآمیز انفاس بهاری
زبور آموز کبک کوهساری

گزیده ای از زیباترین اشعار خواجوی کرمانی را در ستاره بخوانید.

 

۷ جامی

در مثنوی هفت اورنگ نظامی، هر اورنگ دارای وزن‌های متفاوتی از وزن‌های کوتاه عروضی است که به اختصار در زیر به آن اشاره می‌کنیم:

• ورنگ یکم یا سلسله‌الذّهب و دفتر دوم و سوم آن از وزن «فاعلاتن مفاعلن فعلان» تبعیت می‌کند.
• ورنگ دوم یا سلامان بر وزن «فاعلاتن فاعلاتن فاعلات» است.
• ورنگ سوم یا تحفه‌الاحرار با مثنوی مخزن‌الاسرار نظامی هم وزن بوده و از وزن «مفتعلن، مفتعلن، مفتعل» پیروی می‌کند.
• ورنگ چهارم یا سبحه‌الابرار دارای وزن «فاعلاتن، فعلاتن، فعلات» است.
• ورنگ پنجم یا یوسف و زلیخا از وزن «مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل» پیروی می‌کند.
• ورنگ ششم یا لیلی مجنون بر وزن «مفعولُ مفاعلن مفاعیل» است
• ورنگ هفتم که خردنامه اسکندری است با شرفنامه و اقبالنامه نظامی هم وزن بوده و بر وزن «فعولن، فعولن، فعول» هستند.

منتخبی از بهترین اشعار جامی را در ستاره بخوانید.

 

۸. خاقانی شروانی

مثنوی تحفه‌العراقین خاقانی نیز هم وزن با مثنوی لیلی و مجنون نظامی، یعنی «مفعولُ مفاعلن مفاعیل» سروده شده است.

زرّین صدفی، جواهر افزای
در بحر کف محمّدت، جای

هر چند ردای زر نمایی
تاری ز ردای مصطفایی

گزیده‌ بهترین اشعار خاقانی را در ستاره بخوانید.

 

۹. وحشی بافقی

وحشی بافقی مثنوی ناظر و منظور خود را بر وزن «مفاعیلن، مفاعیلن، مفاعیل» سروده است.

رقم سازی که این زیبا رقم زد
نوشت اوّلْ سخن: نام محمّد

چه نام ست این؟ که پیش اهل بینش
شده نقش نگین آفرینش

 گزیده زیباترین اشعار وحشی بافقی را در ستاره بخوانید.

 

۱۰. بیدل دهلوی

چهار مثنوی عرفانی و بلند بیدل دهلوی نیز دارای وزن کوتاه عروضی متفاوت هستند.

• مثنوی طور معرفت و محیط اعظم با وزن «مفاعیلن، مفاعیلن، مفاعیل»

طپش فرسود شوقِ ناله تمثال
ز تحریک نفس، وامی کند بال

• مثنوی عرفان بر وزن «فاعلاتن، مفاعلن، فعلان» 

عشق از مشت خاک آدم ریخت
آن قَدر خون، که رنگ عالم ریخت

منتخب زیباترین اشعار بیدل دهلوی را در ستاره بخوانید.

 

کاربرد وزن‌ های مثنوی

وزن‌های «فعولن، فعولن، فعولن، فعول»، «مفاعیلن، مفاعیلن، مفاعیل» و «فاعلاتن، مفاعلن، فعلن» را شاعران مثنوی‌سرا بیشتر استفاده کرده‌اند. اما چهار وزن دیگر «فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلات»، «مفعولُ مفاعلن مفاعیل»، «مفتعلن، مفتعلن، مفتعل» و «فاعلاتن، فعلاتن، فعلات» تقریبا به اندازه نیمی از سهم سه وزن اول را به خود اختصاص داده‌اند. نکته‌ای که قابل توجه است این است که وزن‌های بلند عروضی در بین این مثنوی‌ها هیچ سهمی نداشته و مورد استفاده قرار نگرفته است.

باید بدانید که در شعر معاصر تحولی از نظر وزن عروضی در قالب شعری مثنوی رخ داد. با وجود اینکه چند مثنوی با وزن‌های بلند در آثار شعرای دوره قاجاریه دیده شده، اما چون بازتاب مناسبی در ادبیات آن زمان به بعد نداشت، به عنوان شروع یک تحول بنیادین و همه جانبه در قالب شعری مثنوی به شمار نمی‌رود. استفاد از وزن‌هایی در قالب شعری مثنوی را از علت‌های ناکامی آن می‌توان دانست که جاذبه‌های آهنگین نداشته‌اند.

 

مثال از قالب شعری مثنوی

” تذکره الشعرا “

شب زمستان بود کپیی سرد یافت
کرمک شب تاب ناگاهی شتافت

کپیان آتش همی پنداشتند
پشته هیزم بدو برداشتند

* * *

همچنان کبتی که دارد انگبین
چون بماند داستان من بدین

کبت ناگه بوی نیلوفر بیافت
خوشش آمدسوی نیلوفرشتافت

تا چو شد در آب نیلوفر نهان
او به زیر آب ماند از ناگهان

 

 

تفاوت قالب شعری مثنوی با قصیده  

۱. تفاوت در زمان پیدایش و رواج قالب شعر

قالب مثنوی در قرن سوم و چهارم شروع شده و در تمام دوره‌ها ادامه داشته است؛ در حالی که قالب شعری قصیده از قرن چهارم شروع و در قرن هفتم استفاده از آن منسوخ شد.

۲. شکل ساختاری بیت‌ ها

در قالب شعری مثنوی هر بیت دارای قافیه مجزاست، در حالی‌که در قالب شعری قصیده قافیه مصرع اول با قافیه مصرع‌های زوج هم قافیه است.

۳. وجود داشتن وزن در مثنوی

هر شعری با قالب مثنوی، از یک وزن شناخته شده پیروی می‌کنند؛ در حالی‌که شعر‌های با قالب قصیده دارای وزن‌های ثابت و مشخصی نیستند.

۴. تفاوت در موضوع

از قالب مثنوی بیشتر در موضوعات حماسی، تاریخی، عارفانه، عاشقانه و مفاهیم تعلیمی و اخلاقی بکار گرفته شده است در حالی‌که قالب شعری قصیده برای مدح و ستایش سلاطین و بعد‌ها برای شرح مضامین عرفانی و سیاسی استفاده شده است.

 

کلام آخر

قالب مثنوی یکی از اولین قالب‌های شعری بوده که به ادبیات فارسی وارد شده و جزء بلندترین قالب‌های شعری محسوب می‌شود. شاهنامه را می‌توان از برجسته‌ترین شعر‌های سروده شده در قالب شعری مثنوی دانست. اگر علاقه‌مند هستید با دیگر قالب‌های شعری آشنا شوید، می‌توانید با قالب شعری قصیده نیز در ستاره آشنا شوید.

شما کدامیک از آثار مثنوی سروده شده را خوانده‌اید؟ بیشتر به آثار کدامیک از شاعران مثنوی‌سرا علاقه‌مند هستید؟ لطفاً نظرات و پیشنهادات خود را با ما و دیگر کاربران ستاره به اشتراک بگذارید.

مهمترین تفاوت قصیده و غزل را نیز در ستاره بخوانید.