اختلاف شیعه و سنی در مورد غدیر خم چیست؟

شیعه و سنی چه اختلاف‌نظر‌هایی درباره واقعه غدیر خم دارند؟ هم‌اکنون که در اوایل قرن پانزدهم شمسی هستیم، هزار و چهارصد سال از حادثه غدیر خم می‌گذرد، ولی هنوز اختلاف میان علمای شیعه و سنی بر سر این حادثه تاریخی به پایان نرسیده‌ است.

هرکدام از طرفین این ماجرا، دلایل و استدلال‌های گوناگونی برای اثبات نظر خود دارند که تا حدودی قانع‌کننده است. در این مقاله سعی داریم به ابتدا به شرح ماجرای غدیر خم بپردازیم، سپس دلایل هر دو گروه برای اثبات رای خود را شرح دهیم.

واقعه غدیر خم

پیامبر گرامی اسلام (ص) پس از هجرت از مکه به مدینه، به زیارت خانه خداوند نرفته بودند، تا اینکه در سال دهم هجری، تصمیمی مبنی بر زیارت خانه خدا گرفتند و به صحابه خود خبر دادند که امسال در موعد حج، قصد سفر به مکه را دارند. مسلمانان بسیاری از شهر‌های اطراف مدینه، خود را به مدینه رساندند تا با پیامبر (ص) همسفر حج شوند.

بر اساس برخی از آمار، حدود هشتاد هزار مسلمان در آن سال با پیامبر (ص) همسفر شدند و عزم کعبه کردند. این حج، به “حج‌الوداع” معروف است. پس از پایان حج و در راه بازگشت از مکه به مدینه، به محلی به نام “غدیر خم” رسیدند؛ معروف است که وقتی پیامبر (ص) به غدیر خم رسید، جبرئیل بر او نازل شد و آیه زیر را از سوی خداوند بر پیامبر (ص) قرائت کرد:

«یا اَیُّها الرَّسُول بَلِّغ ما اُنزِلَ اِلَیکَ مِن رَبِّکَ وَ اِن لَم تَفعَل فَما بَلَّغتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعصِمُکَ مِنَ النّاس اِنَّ اللَّهَ لا یَهدِىَ القَومَ الکافِرینَ»

«ای پیغمبر، آنچه از خدا بر تو نازل شد (به خلق) برسان که اگر نرسانی تبلیغ رسالت و اداء وظیفه نکرده‌ای، و خدا تو را از (شر) مردمان محفوظ خواهد داشت، (و دل قوی دار که) خدا کافران را (به هیچ راه موفقیتی) راهنمایی نخواهد کرد.»

پس از نزول این آیه، پیامبر (ص) دستور دادند آن صحابه‌ای که در جلوی کاروان قرار داشتند و غدیر خم را رد کرده‌بودند بازگردند و منتظر ماندند که بقیه صحابه از راه مکه به غدیر خم برسند.

هوا در غدیر خم آنقدر گرم بود که صحابه مقداری از لباس‌های خود را برای سایه‌بان و مقداری دیگر را برای گذاشتن بر روی سنگ‌های سوزان زمین غدیر خم، استفاده کردند. پس از آنکه همه حاضر شدند، از جهاز شترها، منبری درست کردند و پیامبر بر فراز آن منبر رفتند.

پیامبر فرمودند:

” الحمدللّه، از خدا مدد مى‌جوییم، به او ایمان مى‌آوریم، بر او توکل مى‌کنیم و به خدا پناه مى‌بریم از شر نَفْسْ‌هاى خود از عواقب اعمال خویش. شهادت می‌دهم که جز خداوند، پروردگاری نیست و محمد، بنده و فرستاده اوست.

احتمال دارد که در سال‌ها آتی، خداوند مرا به نزد خود ببرد، پس از من از ثقلین غافل نشوید. ثقلین همانا شامل کتاب خدا و عترت من (اهل بیت پیامبر) است. ” سپس پیامبر دست حضرت علی (ع) را بالا بردند، تا جایی‌که همگی تشخیص دادند که شخصی که دست در دست پیامبر دارد، امام علی (ع) است.

سپس فرمودند:

«ان اللَّه مولاى و انا مولى المؤمنین و انا اولى بهم من انفسهم فمن کنت مولاه فعلى مولاه»؛

«همانا خدا مولاى من است و من مولاى مؤمنانم و بر آنان از خودشان اولى مى‌باشم. پس هرکه من مولایش هستم، على نیز مولاى اوست»

پیامبر گرامی، این سخن را سه بار تکرار کردند.

اختلاف شیعه و سنی در مورد غدیر خم

نظر اهل سنت:

۱. مولا به معنای جانشین نیست

اهل سنت مطرح می‌کنند که پیش از سفر حج پیامبر (در سال دهم هجری) امام علی (ع) به فرمان پیامبر (ص) با گروهی از مسلمانان به سرزمین یمن رفتند و یک اردوی نظامی ترتیب دادند. در حواشی این سفر، اختلافاتی بر سر غنائم، در میان امام علی و برخی از صحابه ایجاد شد و منظور پیامبر از واقعه غدیر خم، رفع تنش در میان امام علی و سایر صحابه بوده‌است و ایشان اشاره‌ای به مسئله جانشینی پس از خود نداشته‌اند.

همچنین گروهی دیگر معتقدند که “مولا” به معنای “دوست و یاور” است و منظور پیامبر از این حدیث شرح مقام معنوی برجسته امام علی است و ربطی به مسئله خلافت و جانشینی ندارد؛ چراکه امام علی (ع) جزو اولین کسانی است که اسلام آورد و از ابتدای ماجرا‌های تبلیغ اسلام، در کنار پیامبر قرار داشت.

۲. شک در صحت حدیث غدیر

برخی از علمای اهل سنت، واقعه غدیر خم را با جزییات کامل به عنوان یک ماجرای حتمی روایت کرده‌اند، ولی برخی دیگر از این علما، سند حدیث غدیر خم را ضعیف و غیرقابل‌استناد می‌دانند.

“ابن حزم اندولسی” در جلد چهارم کتاب “الفص” دراین‌باره می‌نویسد:

حدیث “من کنت مولا” به هیچ وجه از طریق افراد ثقه تایید نشده است.

“ابن تیمیه حرانی” در جلد هفتم کتاب “منهاج‌السنه النبویه می‌گوید:

حدیث “من کنت مولا” در کتب شش‌گانه حدیث ذکر نشده‌است، بعضی از دانشمندان این حدیث را روایت کرده‌اند، ولی در صحت آن جای اشکال است. همچنین از برخی از علما نقل شده که این حدیث ضعیف است.

“سعدالدین تفتازانی” در کتاب شرح المقاصد می‌نویسد:

جواب ما به حدیث غدیر این است که این حدیث، متواتر نیست و از جمله زورگویی‌های شیعیان است؛ زیرا بسیاری از علما و محققان علم حدیث (مانند بخاری و مسلم) در صحت این حدیث اشکال وارد کرده‌اند.

۳. اولی به معنای اولویت

۴. درایت بر روایت برتری دارد

“قاضی عبدالجبار سنی” از علمای اهل سنت در شهر بغداد، درباره واقعه غدیر خم می‌گوید: امام علی (ع) مطابق با روایت غدیر خم بر ابوبکر ترجیح دارند، ولی ابوبکر از جهات دیگر درایت بیشتری نسبت به علی (ع) دارند و هیچ انسان عاقلی، درایت را به سبب روایتی به کناری نمی‌نهد. پس ابوبکر نسبت به علی (ع) ترجیح بیشتر بر خلافت دارد.

۵. استناد نکردن امام علی و اصحاب ایشان به حدیث غدیر

گروهی دیگر از علمای اهل سنت، بر این باور هستند که شخص امام علی (ع) نیز واقعه غدیر خم را به معنای جانشینی پیامبر در نظر نداشتند، چراکه هیچ‌گاه از این استدلال برای ترجیح خود در امر خلافت استفاده نکرده‌اند. یکی از مثال‌های این گروه از اهل سنت، خطبه شقشقیه است که در نهج‌البلاغه نیز وجود دارد؛ امام علی (ع) در خطبه شقشقیه درباره امر خلافت و ترجیح خود بر دیگران صحبت می‌کنند، ولی از واقعه غدیر خم به عنوان استدلالی برای جانشینی استفاده نمی‌کنند.

همچنین هیچ‌یک از یاران امام علی در شورای سقیفه که به منظور انتخاب خلیفه پس از پیامبر تشکیل شده‌بود، از حدیث غدیر خم برای اثبات برتری امام علی استفاده نکردند.

۶. تفاوت معنای خلافت در میان شیعه و سنی

یکی دیگر از مسائلی که از ریشه‌های اصلی اختلاف‌نظر در میان شیعه و سنی دانسته می‌شود، تفاوت معنای “خلافت” در میان این دو گروه است. اهل سنت، خلافت را به معنای اداره امور جامعه و چیزی شبیه به پادشاهی می‌دانند در صورتی‌که شیعیان، “خلافت” را به اداره امور محدود نمی‌کنند و اعتقاد دارند که خلافت همان خلافت الهی است و علاوه‌بر مسائل مادی، بر مسائل معنوی نیز صدق می‌کند؛ پس جانشین پیامبر، حتما باید جانشین معنوی ایشان نیز باشد.

۷. انتساب ابوبکر در زمان بیماری پیامبر

پیامبر در سال‌های پایانی عمر خود، بیمار شدند و در مدت بیماری، ابوبکر را بجای خود به مسجد فرستادند؛ اهل سنت مطابق با این روایت استدلال می‌کنند که اگر امام علی مورد تایید پیامبر بود، بجای ابوبکر در مدت بیماری ایشان به مسجد فرستاده می‌شد.

۸. قبول وزارت ابوبکر از جانب امام علی

امام علی (ع) در یکی از خطبه‌های نهج‌البلاغه، خود را برای وزارت خلیفه مناسب می‌دانند؛ اهل سنت مطابق با این حرف امام، مطرح می‌کنند که اگر امام علی (ع) جانشین پیامبر بودند و از طرف پیامبر چنین وظیفه‌ای به دوش داشتند، هیچ‌گاه وظیفه الهی خود را نادیده نمی‌گرفتند و وزارت خلیفه را بر خلافت که وظیفه شرعی ایشان بوده‌است، ترجیح نمی‌دادند.

نظر شیعیان درباره واقعه غدیر

شیعیان نیز نظیر اهل سنت، دلایل و استدلال‌های بسیاری برای نظر خود مطرح می‌کنند؛ علمای شیعه در طول سالیان متمادی کوشیده‌اند که مطابق با روایات و احادیث موجود به استدلال‌های اهل سنت جواب‌های جامع و قانع‌کننده‌ای بدهند. در این قسمت از مقاله، به پاسخ‌های شیعیان به استدلال‌های اهل سنت و دلایل شیعه در ارجحیت امام علی برای خلافت می‌پردازیم:

۱. پاسخ شیعه به استدلال “مولا به معنای جانشین نیست”

شیعیان مطرح می‌کنند که در واقعه غدیر خم، حدود هشتاد هزار مسلمان حضور داشتند. مسلمانان و اسباب آن‌ها آنقدر زیاد بودند که وقتی جهاز شترهایشان را بر روی هم قرار دادند تپه‌ای از جهاز شتر به وجود آمد؛ این مسئله بیان‌گر این نکته است که جمعیت بسیار زیادی برای صحبت‌های پیامبر جمع شده‌بودند.

از طرفی دیگر، گرمای غدیر خم، تا حدی زیاد بوده‌است که گویی از آسمان بر سر مسلمانان آتش می‌باریده‌است؛ با این تفاسیر، آیا پیامبر که شخصی بسیار عاقل و همواره نگران امت خود بود، برای بیان دوستی خود با علی یا صرفا بیان فضائل ایشان، چنین جمعیتی را این‌چنین آزار داده‌است؟ خیر. پیامبر برای موضوع به مراتب مهم‌تری چنین جمعیتی را به گردهم جمع کرده‌بود.

۲. پاسخ شیعه به ” شک در صحت حدیث غدیر خم”

علمای شیعه معتقد هستند که حدیث غدیرخم به حدی اعتبار دارد که بسیاری از بزرگان دین اسلام (اعم از شیعه و سنی) به آن اشاره کرده‌اند و رد کردن آن بوسیله چند تن از علمای مغرض سنی، چیزی را عوض نمی‌کند. همچنین علمای شیعه بیان می‌کنند که آن دسته از علمای سنی که حدیث غدیر خم را رد کرده‌اند (نظیر ابن تیمیه یا ابن حزم آندولسی) به صداقت در روایت حدیث معروف نیستند تا حدی که در برخی از کتب اهل سنت، این اشخاص به نداشتن صداقت در روایت حدیث متهم شده‌اند.

به طور مثال “ابن حجر عسقلانی” در کتاب لسان المیزان درباره ابن تیمیه می‌نویسد: «ابن تیمیه در رد کردن احادیثی که علامه حلی به آن استدلال کرده‌است زیاده‌روی نموده است تا جایی‌که احادیث خوب و معتبر زیادی را رد کرده است.»

۳. پاسخ شیعه به “استناد نکردن امام علی و اصحاب او به حدیث غدیر خم”

علامه امینی درباره این مسئله، به ۲۲ مورد از استناد‌هایی اشاره می‌کند که توسط اصحاب امام علی به حدیث غدیر خم شده‌است. برای نمونه چند مورد از آن‌ها را بیان می‌کنیم:

حضرت زهرا (ع)

ایشان در جایی می‌فرماید: آیا فراموش کرده‌اید که پیامبر در روز غدیر خم فرمود: هرکس من مولای او هستم، علی نیز مولای اوست؟

امام حسن مجتبی (ع)

امام در جریان صلح با معاویه، در خطبه‌ای فرمودند: و پیامبر دست پدرم را گرفت و فرمود: «هرکس را که من مولای او هستم، على نیز مولاى اوست؛ خدایا! دوست بدار آنکه على را دوست مى‌دارد و دشمن بدار آن را که با على دشمن است.»

عمار یاسر

از یاران امام علی بود. در جریان جنگ صفین به عمرو عاص می‌گوید:‌ای مرد ابتر، آیا نمی‌دانی که رسول خدا فرمود: هر کس من مولای او هستم، علی نیز مولای اوست؟

۴. پاسخ شیعه به استدلال “درایت بر روایت برتری دارد”

شیخ مفید در مناظره‌ای که با قاضی عبدالجبار سنی داشت، از ایشان پرسید: نظر شما درباره این حدیث پیامبر چیست که می‌فرماید «ای علی! جنگ تو، جنگ من است، و صلح تو، صلح من است».

قاضی: این حدیث صحیح است.
شیخ مفید: در جنگ جمل، طلحه و زبیر در مقابل امام علی قرار گرفتند، مطابق با حدیث بالا در مقابل پیامبر قرار گرفتند، پس کافر هستند؛ درست است؟
قاضی:‌ ای برادر مسلمان، آن‌ها (طلحه و زبیر) به درگاه خداوند توبه کردند.
شیخ مفید: جنگ جمل درایت و قطعی است، ولی این مسئله که طلحه و زبیر توبه کردند، روایت است؛ چرا در این مورد روایت را بر درایت ترجیح می‌دهی، ولی درباره خلافت امام علی و ابوبکر، برعکس عمل می‌کنی؟ چنانکه مشهور است قاضی عبدالجبار در جواب این سوال فرو ماند.

۵. پاسخ شیعه به “قبول وزارت ابوبکر از جانب امام علی”

مطابق با نظر علمای شیعه، امام علی (ع) همیشه مصحت اجتماع مسلمانان را بر مصالح شخصی خود ترجیح می‌دادند. زمانی‌که پیامبر فوت کردند، ایشان شاهد بیعت بسیاری از مسلمانان با ابوبکر بودند و به این مسئله آگاه بودند که اگر با ابوبکر بیعت نکنند و دست به مخالفت بزنند، کلیت جامعه مسلمانان با دو دستگی بزرگی روبرو خواهد شد؛ پس با بزرگواری و آزادمنشی از خلافت گذر کردند و حق مسلم خود نسبت به خلافت را فدای جامعه مسلمانان کردند؛ چنین نیست که تصور کنیم امام علی هیچ‌گاه به حق خود درباره خلافت اشاره نکرده‌باشد.

در آغاز خطبه شقشقیه می‌خوانیم: آگاه باشید به خدا سوگند ابابکر، جامه خلافت را بر تن کرد، در حالى که مى‌دانست جایگاه من نسبت به حکومت اسلامى، چون محور آسیاب است به آسیاب که دور آن حرکت مى‌کند. او مى‌دانست که سیل علوم از دامن کوهسار من جارى است، و مرغان دور پرواز اندیشه‌ها به بلنداى ارزش من نتوانند پرواز کرد.

پس من رداى خلافت رها کرده و دامن جمع نموده از آن کناره گیرى کردم و در این اندیشه بودم که آیا با دست تنها براى گرفتن حق خود به‌پا خیزم یا در این محیط خفقان‌زا و تاریکى که به وجود آوردند، صبر پیشه سازم که پیران را فرسوده، جوانان را پیر، و مردان با ایمان را تا قیامت و ملاقات پروردگار اندوهگین نگه مى‌دارد پس از ارزیابى درست، صبر و بردبارى را خردمندانه‌تر دیدم. پس صبر کردم در حالى که گویا خار در چشم و استخوان در گلوى من مانده‌بود؛ و با دیدگان خود مى‌نگریستم که میراث مرا به غارت مى‌برند.

سخن آخر

واقعه غدیر خم دو تاویل کاملا متضاد دارد که یکی از آن‌ها نظر شیعیان و دیگری مطابق با نظر اهل سنت است. هرکدام از این دو گروه، استدلال‌ها و شواهد متفاوتی برای تایید نظر خود دارند که در این مقاله مهم‌ترین آن‌ها را بصورت اجمالی برشمردیم.

حدیث غدیر خم، یکی از محکم‌ترین دلایل شیعیان برای خلافت امام علی (ع) است، برای آشنایی بیشتر با این حدیث، مطلب قبول ولایت امام علی بر مبنای حدیث غدیر را از دست ندهید. کارشناسان مذهبی سایت ستاره، بی‌صبرانه منتظر نظرات شما درباره این مقاله هستند.