۳ اردیبهشت؛ روز بزرگداشت شیخ بهایی و روز معماری

ستاره |‌ سرویس عمومی – شیخ بهایی دانشمند بزرگ عصر صفوی را چقدر می‌شناسید و از خدمات او در زمینه های مختلف معماری، مهندسی، نجوم و … چقدر می‌دانید؟ روز سوم اردیبهشت به بهانه زادروز او (اگرچه بر سر این مساله اختلاف نظر وجود دارد) روز بزرگداشت شیخ بهایی و روز معماری نامگذاری شده است. اما بیایید تاریخچه نامگذاری این روز را با هم مرور کنیم و از شخصیت و خدمات او بیشتر بدانیم. 

تاریخچه روز بزرگداشت شیخ بهایی

تاریخ تولد و مرگ شیخ بهایی

تاریخ تولد و مرگ شیخ بهایی بر روی سنگ قبر و کاشیکاری‌های دیوار اتاق مقبره او کمی متفاوت است:

تاریخ تولد:

• کتیبه کاشیکاری دیوار: ۲۶ ذیحجه ۹۵۳ هجری قمری (برابر با پنجشنبه ۸ اسفند ۹۲۵ خورشیدی، و ۲۷ فوریه ۱۵۴۷)
• کتیبه سنگ قبر: غروب پنجشنبه محرم‌الحرام ۹۵۳ هجری قمری (برابر با فروردین ۹۲۵ خورشیدی، و مارس ۱۵۴۶)

تاریخ مرگ:

• کتیبه کاشیکاری دیوار: ۱۲ شوال ۱۰۳۰ هجری قمری (برابر با ۸ شهریور ۱۰۰۰ خورشیدی و ۳۰ اوت ۱۶۲۱)
• کتیبه سنگ قبر: شوال ۱۰۳۱ هجری قمری (برابر با مرداد یا شهریور ۱۰۰۱ خورشیدی و اوت ۱۶۲۲)

البته کتیبه این دیوار در سال ۱۳۲۴ خورشیدی در زمان استانداری علی منصور ساخته شد و تاریخ روز، ماه و سال را شامل می‌شود، در حالی که کتیبه سنگ قبرش فقط تاریخ ماه و سال را نشان می‌دهد. به نظر می‌رسد که در هنگام بازسازی اتاق؛ تحقیقاتی دربارهٔ تاریخ تولد و مرگ شیخ بهایی انجام شده باشد و به این دلیل تاریخ روز به کتیبه کاشیکاری اضافه شده است. با این فرض تاریخ‌های کتیبه دیوار دقیق‌تر به نظر می‌رسد اما در هر حال هیچکدام قطعی نیست.

تاریخچه روز معماری در ایران

در سال ۱۳۸۳ انجمن مفاخر معماری ایران در روز ۳ اردیبهشت مصادف با سالروز تولد شیخ بهایی مراسمی را برپا کرد و پیشنهاد داد تا این روز به نام روز معماری شناخته‌ شود. این مراسم در سال ۱۳۸۴ و پس از آن نیز تکرار شد و هم‌اکنون این تاریخ به نام روز معماری نیز شناخته می‌شود.

تعریفی از شخصیت شیخ بهایی

شیخ بهایی با نام اصلی بهاءالدین محمد بن حسین عاملی ۸ اسفند ۹۲۵ شمسی در بعلبک (یکی از شهرهای تاریخی کشور لبنان) متولد شد. دوران کودکی‌اش در جبل عامل در ناحیه شام و سوریه در روستایی به نام «جبع» یا «جباع» گذشت. خاندان او از خانواده‌های معروف جبل‌عامل در قرن دهم و یازدهم خورشیدی بوده‌اند. پدر او از شاگردان برجسته شهید ثانی (از بزرگان فقه) بوده است. بهاءالدین محمد در ۱۳ سالگی با خانواده‌اش به ایران مهاجرت کرد. دلیل این مهاجرت؛ یکی آزار و اذیت پدرش عزالدین حسین عاملی که شیعه بود توسط دولت عثمانی و دیگر دعوت شاه طهماسب صفوی از عزالدین برای حضور در ایران بود. آنها در مهاجرت به ایران، وقتی به قزوین رسیدند و آن شهر را مرکز دانشمندان شیعه یافتند، در همین شهر ماندند. وقتی  که بهاءالدین ۱۷ ساله بود (۹۷۰ ق)، پدرش به شیخ‌الاسلامی قزوین از سوی شاه طهماسب منصوب شد. ۱۴ سال بعد، در ۹۸۴ قمری، عزالدین برای زیارت خانه خدا از ایران خارج شد اما در بحرین درگذشت. بهاءالدین محمد که نزد پدر و دیگر دانشمندان زمان خود تعلیم دیده بود کم کم به شخصیت بزرگی تبدیل شد. شخصیت علمی و ادبی و اخلاق او باعث شد تا از ۴۳ سالگی شیخ‌الاسلام اصفهان شود و هنگامی که در ۱۰۰۶ قمری پایتخت از قزوین به اصفهان منتقل شد، او از ۵۳ سالگی تا آخر عمر (۷۵ سالگی) منصب شیخ‌الاسلامی پایتخت صفوی را در دربار مقتدرترین شاه صفوی، شاه عباس اول بر عهده داشته باشد. 

شیخ بهایی؛ حکیم، فقیه، عارف، منجم، ریاضیدان، شاعر، ادیب، مورخ و دانشمند نامدار قرن دهم و یازدهم هجری؛ در دانش‌های فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات تبحر داشت و در حدود ۹۵ کتاب و رساله در سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی ، هنر و فیزیک  از او بر جای مانده‌است. از مشهورترین کتاب‌های او کشکول شیخ بهایی است. این کتاب شامل برگزیده ای از شعرها و نثرهای مورد علاقه اوست. برخی از این شعرها و نثرها از خود شیخ بهایی و برخی دیگر گردآوری او از دیوان‌ها وکتاب‌های مورد علاقه‌اش هستند.

با گلچینی از زیباترین اشعار شیخ بهایی همراه ستاره باشید.

او در سال‌های ۹۹۴ ق تا ۱۰۰۸ قمری سفرهایی به خارج از قلمروی صفویه از جمله مکه، مصر و شام داشت. این سفرها به قصد زیارت، سیاحت، دانش‌اندوزی و به گفته برخی مورخان، به سفارت سیاسی بوده است.

شیخ بهایی در سال ۱۰۰۰ خورشیدی در اصفهان دیده از جهان فروبست و بنابر وصیت خودش جنازه او را به مشهد بردند و در جوار مقبرهٔ علی ابن موسی الرضا (ع) کنار موزه آستان قدس دفن کردند. هم‌اکنون مزار او بین مسجد گوهرشاد و صحن آزادی و رواق امام خمینی در یکی از رواق‌ها که به نام خودش معروف است قرار دارد. 

مهارت وی در ریاضی، نجوم، معماری و مهندسی معروف بوده است. یکی از مهم‌ترین خدمات شیخ‌بهایی در رونق بخشیدن به شهر اصفهان؛ تعیین سمت قبله مسجد شاه (امام) اصفهان است. این قبله‌یابی که با استفاده از ابزارهای آن زمان صورت پذیرفته، هفت درجه با جهت واقعی قبله اختلاف دارد. ممعماری این مسجد از شاهکارهای معماری در طول تاریخ است. 

تقسیم آب زاینده رود به محلات اصفهان و روستاهای مجاور رودخانه از طریق جوی های بزرگی که در اصفهان به «مادی» معروف است، از دیگر خدمات موثر اوست. مادی‌ها کانال‌های وسیعی هستند که با شیبی ملایم، آب ورودی به شهر را از مجرای اصلی به بخش‌های فرعی منتقل می کنند و برای رساندن آب به بخش‌های دورتر از مجرای اصلی رود، کاربرد دارند. زاینده رود و مادی‌های اصفهان نقش بسیار مهمی در کشاورزی و آبیاری باغات در اصفهان داشته‌اند و مهمترین اثر مادی‌ها در ایجاد فضای سبز پایدار در خیابان چهارباغ و شکلگیری باغ‌های صفوی است.

از دیگر کارهای او ساخت گلخن گرمابه‌ای معروف به حمام شیخ بهائی است که هنوز در اصفهان مانده و به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. طراحی منار جنبان اصفهان که هم‌اکنون نیز پا برجاست به او نسبت داده می‌شود.
همچنین طرح ریزی کاریز نجف آباد- اصفهان است که به نام قنات زرین کمر، (یکی از بزرگترین کاریزهای ایران) و معماری بی‌نظیر مسجد امام اصفهان و مهندسی حصار نجف و شاخص تعیین اوقات شرعی (ساعت آفتابی در مغرب مسجد امام) را به او نسبت می‌دهند.

آیا می‌دانید ابتکارات و اختراعات شیخ بهایی چه بود؟

آنچه روشن است، شیخ بهایی معماری چیره دست و کاربلد بود. آثاری که او طراحی کرده است را بی شک باید جلوه گاه هنر ایرانی ـ اسلامی برشمرد.
حمام شیخ بهایی اصفهان، باغ زیبای فین کاشان و مسجد شاه اصفهان تنها برخی از شاهکارهای هنر ایرانی ـ اسلامی هستند که با ذهن زیبانگر و فکر نیک اندیش شیخ بهایی مجال ظهور یافتند. سامانه توزیع آب زاینده رود هم که توسط او و با محاسبه ها و راه‌حل‌های پیچیده ریاضی انجام پذیرفت و به طومار شیخ بهایی شهرت یافت نشان از مهارت وی در فنون مهندسی دارد. گفتنی است، این سامانه چنان دقیق طراحی شده بود که تا ۵/۳ قرن همچنان مورد کاربرد قرار داشت و اما حالا پس از کشیدن سد روی زاینده رود در عصر کنونی، شیوه توزیع آب شیخ بهایی منسوخ شده است.

سوم اردیبهشت و اختلاف در روز بزرگداشت اصفهان 

هدف از گرامیداشت شیخ بهایی و روز معماری

هدف اصلی بزرگداشت روز شیخ بهایی شناخت او به عنوان یکی از بزرگترین مفاخر کشورمان و گرامی‌داشت خدمات ارزنده و بی نظیر اوست. در این روز برنامه‌هایی به عنوان همایش بزرگداشت شیخ بهایی و روز ملی معمار در دانشگاه‌ها و مجامع علمی و فرهنگی برگزار می گردد.