حکمت مغز و سر انسان از زبان امام صادق علیه السلام

ستاره | سرویس مذهبی – حکمت مغز چیست؟ چقدر به علم امروز و تحلیل آن از بدن اعتماد دارید و آن را کامل می‌دانید؟ با وجود پیشرفت بسیار علم در دنیای کنونی همچنان نواقص و سوال‌های بی پاسخ بسیاری باقی است. گاهی در روایات معصومین به تحلیل‌های دقیق و جالبی از آناتومی بدن انسان برمی‌خوریم که بسیار قابل بررسی است. حکمت مغز از دیدگاه امام صادق یکی از این روایات است.

 

تاریخچه آناتومی در اسلام و جهان

گفته می‌شود اولین مطالعات مربوط به آناتومی، توسط وسالیوس که یک آناتومیست فلمنگی قرن شانزدهم می‌باشد صورت گرفت. او توانست طرح‌هایی از قسمت‌های مختلف بدن، با چشم غیر مسلح رسم کند.(۱) اما با مراجعه به روایات و منابع اسلامی خواهیم دید که اهل بیت علیهم السلام بیش از هزار سال پیش مباحث مربوط به آناتومی را مطرح کرده اند. شاید باور نکنیم که  حتی در دعای عرفه امام حسین علیه السلام که در یکی از مهمترین روز‌های سال، یعنی روز عرفه خوانده می‌شود، بخش‌هایی آمده است که مربوط به آناتومی است.  
در هر صورت بیان این گونه مطالب آن هم در زمانی که نه میکروسکوپ و نه امکانات امروزی وجود داشت و همچنین به گونه‌ای بیان شود که هم مردم آن زمان متوجه شوند و هم برای آیندگان قابل درک باشد، خود نشان از علوم بی‌پایان اهل بیت علیهم السلام دارد. حکمت مغز از دیدگاه امامان چیست؟

 

آناتومی چیست؟

آناتومی توصیف یا تشریح یک ساختار از راه جدا کردن تکه‌های مختلفی که بر هم سوار شده و آن ساختار را به وجود آورده اند است. واژه آناتومی anatomy از ترکیب پیشوند ana به معنای) up به مفهوم بر بالای هم سوار شده و ساخته شده و کالبد) با واژه یونانی temnenin به معنای (بریدن و قطعه قطعه کردن) بدست آمده است؛ و همان مفهوم از هم جدا کردن، اجزای یک کالبد را می‌دهد. آناتومی (کالبد شناسی) انسان human anantomy عبارتست از مطالعه ساختار‌هایی که تن (کالبد) انسان را تشکیل می‌دهند.

در بیان آناتومی گفته می‌شود که مطالعه ساختار بدن انسان است. البته بیشتر آناتومیست‌ها این را قبول ندارند چرا که آنان بیان می‌کنند این تعریف بدون در نظر گرفتن اعمال مربوط به قسمت‌های مختلف بدن است؛ بنابراین معنی دقیق آناتومی عبارتست از مطالعه ساختمان بدن و ربط آن به اعمال قسمت‌های مختلف آن ساختمان. در بررسی آناتومی، چنانچه بررسی با چشم غیر مسلح صورت گیرد آن را کالبدشناسی درشت‌بین (macroanatomy) گویند. اگر با کمک میکروسکوپ انجام گیرد، آن را کالبدشناسی ریزبین (microanatomy) یا بافت‌شناسی (histology) گویند. بالاخره شناسایی بدن انسان در دوره جنینی، جنین شناسی یا رویان شناسی embryology نامیده می‌شود. ولی واژه آناتومی یا کالبدشناسی، در زبان فارسی، بیشتر بیان کننده همان ماکروآناتومی است. بررسی عملی بدن انسان که روی جسد انجام می‌گیرد، کالبد شکافی یا تشریح خوانده می‌شود.

با همه پیشرفت‌های امروز، انسان‌ها حتی نتوانسته‌اند جسم انسان را هم به درستی تحلیل کرده و ارتباط بین اجزاء آن را به خوبی دریابند. زیرا اگر این طور بود، تمام بیماری‌ها درمان و چه بسا جلوی مرگ بسیاری از افراد گرفته می‌شد. اما امروزه نظریه‌های پزشکی روز به روز یکدیگر را نقض می‌کنند و دارو‌ها نیز دارای عوارض فراوان هستند که نشان از کامل نبودن علوم حاصل از تجربه انسان است.اما حکمت مغز چیست؟

 

 

نمونه‌ای از روایات معصومین درباره آناتومی 

اگرچه تحلیل و فهم دقیق آناتومی موجود در روایات، نیاز به تحقیق، پژوهش و زمان بیشتری دارد، اما در اینجا نمونه‌ی کوچکی را ذکر می‌کنیم که خیلی پیچیده نیست، اما از نظر علمی و با توجه به دستاورد‌های امروز، دانشمندان بیشتر می‌توانند در مورد آن توضیح دهند. حال مبخواهیم نظر امام صادق درباره حکمت مغز را بخوانیم.

 

پاسخ جالب امام صادق (ع) درباره حکمت مغز و چندلایه بودن آن

امام صادق (ع) به طبیبی فرومانده از پاسخ به این پرسش امام که: «چرا کاسه سر از چند استخوان و لایه تشکیل می‌شود؟» فرمودند:

«.. کَانَ فِی الرَّأْسِ شُئُونٌ لِأَنَّهُ الْمُجَوَّفُ إِذَا کَانَ بِلَا فَصْلٍ أَسْرَعَ إِلَیْهِ الصُّدَاعُ فَإِذَا جُعِلَ ذَا فُصُولٍ‏ کَانَ الصُّدَاعُ مِنْهُ أَبْعَد.» (۲)

کاسه سر از چند استخوان و لایه تشکیل شده است، چون هر چیز درون تهی اگر یکپارچه باشد، شکستن، زودتر به سراغش می‌آید و، چون چند تکه قرار داده شود شکستگی از آن دور است. (۳)

همچنین امام صادق علیه السلام خطاب به مفضل بن عمر  می‌فرمایند:

«وَ لَوْ رَأَیْتَ‏ الدِّمَاغَ‏ إِذَا کُشِفَ عَنْهُ لَرَأَیْتَهُ قَدْ لُفَّ بِحُجُبٍ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ؛ لِتَصُونَهُ مِنَ الْأَعْرَاضِ وَ تُمْسِکَهُ فَلَا یَضْطَرِبَ، وَ لَرَأَیْتَ عَلَیْهِ الْجُمْجُمَةَ بِمَنْزِلَةِ الْبَیْضَةِ؛ کَیْمَا یَفُتُّهُ هَدُّ الصَّدْمَةِ وَ الصَّکَّةِ الَّتِی رُبَّمَا وَقَعَتْ فِی الرَّأْسِ،  ثُمَّ قَدْ جُلِّلَتِ الْجُمْجُمَةُ بِالشَّعْرِ حَتَّى صَارَتْ بِمَنْزِلَةِ الْفَرْوِ لِلرَّأْسِ تَسْتُرُهُ مِنْ شِدَّةِ الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ؛ فَمَنْ حَصَّنَ الدِّمَاغَ هَذَا التَّحْصِینَ إِلَّا الَّذِی خَلَقَهُ وَ جَعَلَهُ یَنْبُوعَ الْحِسِّ وَ الْمُسْتَحِقَّ لِلْحِیطَةِ وَ الصِّیَانَةِ لِعُلُوِّ مَنْزِلَتِهِ مِنَ الْبَدَنِ وَ ارْتِفَاعِ دَرَجَتِهِ وَ خَطِرِ مَرْتَبَتِهِ؟ …ذفَکِّرْ یَا مُفَضَّلُ،  لِمَ‏ صَارَ الْمُخُ‏ الرَّقِیقُ مُحَصَّناً فِی أَنَابِیبِ الْعِظَامِ هَلْ ذَلِکَ إِلَّا لِیَحْفَظَهُ وَ یَصُونَهُ …» (۴)

اگر جمجمه باز می‌شد و می‌توانستی مغز را ببینی، می‌دیدی که به حجاب‌هایی (لایه هایی) که روی همدیگر قرار گرفته اند، در میان گرفته شده است تا هم آن را از عارضه‌ها مصون بدارد، و هم آن را استوار نگه دارد، تا بدان لرزش راه نیابد؛ و می‌دیدی که جمجمه به سان کلاه خودی بر آن قرار گرفته است تا آن را از اثر ضربه‌های سختی که ممکن است به سر برسد، حفظ کند.
سپس تاجی از مو بر روی جمجمه پوشانده شده و این پوشش همانند پوستینی برای سر است که آن را از شدت سرما و گرما نگه می‌دارد. پس چه کسی مغز را در چنین دِژی جای داده است، مگر همو که آن را آفرید و سرچشمه احساس ساخت و به واسطه منزلت والایی که در بدن دارد و نیز به واسطه مرتبه بلند و جایگاه بر جسته اش آن را سزامند این همه حفظ و مراقبت دانست.‌ ای مفضل، نیک بیندیش که چرا مغز که جسمی رقیق است، در لابه لای استخوان‌ها حصار یافته است. آیا جز برای این است که از آن، حفاظت کند و آن را مصون بدارد؟ (۵)

 

پی نوشت و توضیحات:

۱. roshd.ir
۲. خصال، ص. ۱۲، ح. ۳، بحار الأنوار، ج. ۶۱، ص. ۳۰۸،
۳. دانشنامه احادیث پزشکی، ج. ۱، ص. ۲۴۱،
۴. بحارالأنوار، ج. ۶۱، ص. ۳۲۵ و ج. ۳، ص. ۷۲ (هر دوی آن‌ها نقل از خبری است که به توحید مفضل مشهور است)
۵. دانشنامه احادیث پزشکی، ج. ۱، ص. ۲۴۳