نویسنده: ساغر شفیعی
بروزرسانی: 10 آذر 1400
ستاره | سرویس هنر – قیچک یک ساز زهی آرشه‌ای مقید است که در ساخت آن از چوب، پوست و فلز استفاده می‌شود. این ساز در ابتدا در موسیقی محلی و نواحی ایران استفاده می‌شد، ولی با گذشت زمان و با تغییرات مختصری که در آن ایجاد شد در گروه نوازی سازهای ملی نیز متداول شد و آن را قیچک شهری نامیدند. قیچک محلی بیشتر در بلوچستان و سیستان رواج و کاربرد دارد. برای آشنایی با قیچک شهری، بلوچی و سیستانی با ما همراه باشید.
ساز قیچک شهری
از قیچک شهری برای گروه نوازی ملی و موسیقی دستگاهی استفاده می‌شود. برای نواختن قیچک، ساز را نشسته و به صورت عمودی با دست چپ نگه می‌دارند و با دست راست آرشه را به صورت افقی، در حرکات رفت و برگشت بر سیم می‌کشند. طول این ساز حدود ۵۶ سانتی متر است و اجزای اصلی آن عبارتند از کاسه، دسته و سرپنجه.
اجزای تشکیل دهنده‌ی قیچک
ساز قیچک در انواع قیچک معمولی، قیچک محلی و قیچک آلتو و قیچک باس (که برای تامین صدای بم در گروه نوازی‌های سازهای ملی ساخته و استفاده می‌شوند)، وجود دارد اما به طور کلی موارد زیر اجزای تشکیل دهنده همه آنها را تشکیل می‌دهند.
کاسه‌ی طنینی
بدنه‌ی اصلی قیچک از چوب گردو، توت یا چوب‌های محکم دیگر به صورت یک تکه ساخته می‌شود. کاسه‌ی طنینی حجیم است و دو فرو رفتگی بزرگ در طرفین دارد که آن را به دو قسمت بزرگ و کوچک تقسیم می‌کند؛ که قسمت کوچک در پایین ساز است و روی آن پوست می‌کشند و خرک را روی پوست نصب می‌کنند. دهانه‌ی بزرگ‌تر باز و بدون پوست است و دسته تا روی آن ادامه دارد.
جنس پوست قیچک
پوست قیچک از پوست گوسفند یا آهو است.
دسته
جنس دسته از همان چوب بدنه است که به صورت یک تکه با بدنه تراشیده می‌شود. این ساز دارای دسته‌ی کوتاه است و از یک طرف به کاسه‌ی بزرگ‌تر و طرف دیگرش به سر پنجه متصل است. قیچک فاقد دستان بندی است و تمام فواصل موسیقی ملی را روی آن می‌توان اجرا کرد.
سرپنجه
یک جعبه‌ی کوچک و تو خالی از جنس چوب است که در ابتدای دسته است و چهار گوشی دو به دو در طرفین آن قرار دارد. در انتهای سرپنجه تاج قیچک با یک خمیدگی روبه عقب قرار گرفته است.
گوشی‌ها
این ساز به تعداد سیم‌هایش دارای چهار گوشی از جنس چوب است که به صورت میخ‌های سر پهن در طرفین گوشی دو به دو قرار گرفته‌اند.
شیطانک
شیطانک یک قطعه چوب باریک و کم ارتفاع و به اندازه‌ی عرض دسته است که بین سر پنجه و دسته قرار دارد. دارای شیار‌های کم عمق برای عبور سیم‌ها است.
خرک
خرک قیچک از جنس چوب و گاه استخوان است. دارای ارتفاع تقریبی دو سانتی متر است که با دو پایه‌ی کوچک خود روی پوست کاسه‌ی کوچک‌تر قرار گرفته و سیم‌ها از روی شیار‌های آن عبور می‌کنند و به سیم گیر می‌رسند.
سیم گیر
در انتهای بدنه‌ی کاسه قطعه‌ای کوچک از جنس چوب یا فلز نصب شده و یک سر گره دار سیم به آن بسته می‌شود.
تعداد و جنس سیم‌ها
ساز قیچک دارای چهار عدد سیم از جنس فلز است که چهارمین سیم آن ضخیم‌تر و دارای روکش است. طول سیم‌ها در قیچک معمولی از سیم گیر تا شیطانک حدود ۳۳ سامتی متر است.
وسعت صوتی
وسعت صدای ساز قیچک معمولی حدود دو اکتاو است و به علت عدم وجود دستان بندی، تمام فواصل موسیقی ملی اعم از پرده، نیم پرده و ربع پرده روی این ساز قابل اجرا است.
کوک سیم‌ها
کوک سیم‌های قیچک معمولی به صورت پنجم پایین رونده است و کوک سیم‌های سوم و چهارم در مقام‌های مختلف قابل تغییر هستند.
کلید نت نویسی
نت نویسی قیچک معمولی و آلتو با کلید سل خط دوم حامل و برای ساز قیچک باس با کلید فا خط چهارم است.
آرشه‌ی ساز قیچک
برای قیچک معمولی از آرشه‌ی ویولن و قیچک بزرگ‌تر (قیچک باس) از آرشه‌ی ویولن سل استفاده می‌شود.
انواع قیچک
- قیچک معمولی (در بالا توضیح داده شد)
- قیچک محلی (که در ادامه با آن آشنا می‌شویم)
- قیچک آلتو و قیچک باس که برای تامین صدای بم در گروه نوازی‌های سازهای ملی ساخته و استفاده می‌شوند.
معرفی قیچک‌های محلی
قیچک‌های محلی در دو نوع قیچک بلوچستان و قیچک سیستان وجود دارند که دارای شباهت‌ها و تفاوت‌هایی با یکدیگر هستند. در ادامه به معرفی این دو نوع ساز قیچک محلی می‌پردازیم.
۱. قیچک بلوچستان (سروز یا سرود)
سروز که در بلوچستان پاکستان به آن ساروز یا سارود هم می‌گویند در زبان فارسی به قیچک یا غژک معروف است. این ساز از سازهای رایج در ایران قدیم بوده و امروزه بیشتر در بلوچستان و سیستان و به صور پراکنده در استان‌های هرمزگان و کرمان کاربرد دارد. از نظر ظاهری تقریبا شبیه قیچک شهری است، ولی دارای تعداد سیم بیشتر (۱۰ یا ۱۱) است. ۴ تا از سیم‌ها سیم‌های اصلی هستند که آرشه روی آنها کشیده می‌شود و روی بقیه‌ی سیم‌ها آرشه کشیده نمی‌شود و از ارتعاش سیم‌های اصلی مرتعش می‌شوند. از قیچک بلوچی برای همراهی آواز‌های بلوچی در مراسم‌های شادی و عروسی و موسیقی درمانی استفاده می‌کنند.
۲. قیچک سیستان
از نظر ساختمان و ویژگی‌های ظاهری شبیه ساز قیچک بلوچی است، اما دارای کاسه‌ی طنینی کشیده‌تر بوده و تکنیک‌های ساده‌تری دارد. دارای ۱۰ سیم است که ۳ تای آن اصلی و ۷ تای آن فرعی است. از قیچک سیستانی برای همراهی آواز‌های سیستانی با همراهی ساز‌هایی مثل دهل بزرگ و قاشقک استفاده می‌شود. همچنین در مراسم‌های شادمانی و ختنه سوران هم از این ساز استفاده می‌کنند.
در پایان می‌توانید نوازندگی ساز قیچک از هنرمند خوب ایرانی آزاده شمس را مشاهده کنید:
عرفان
ابتدا قیچک بلوچی وجود داشته بعد قیچک شهری از روی آن الگو گرفته شده، نه برعکس.
قیچک شهری چرا به ارکستر موسیقی ملی راه پیدا میکنه ولی محلی نه! بنظر میرسه هرچیزی که در تهران بوجود بیاد شانس بیشتری داره ، اگه آشنا و پارتی هم باشه که هیچ
باید بدونید این قیچک شهری که تقلید استاد قنبری هست هرگز مورد قبول سازندگان و نوازندگان اصیل این ساز در بلوچستان نیست.
من در بلوچستان زندگی میکنم و با این هنر مندان در ارتباطم