تعریف حوضه آبریز، انواع آن و نام چند حوضه آبریز معروف در دنیا

ستاره | سرویس محتوای کمک درسی – به ناحیه‌ای که آب سرازیر شده از بارش باران در دریاچه‌ها و رودخانه‌ها جمع می‌شود حوضه آبریز می‌گویند. در حوضه آبریز، آب از طریق بارش باران و یا از طریق رودخانه‌ها و جویبار‌ها تامین می‌شود. حوضه آبریز همچنین با عنوان حوضه آبخیز نیز شناخته می‌شود. حوضه آبگیر به ناحیه زمین گفته می‌شود که توسط رودخانه‌ها و انشعابات رود‌ها و جویبار‌ها زهکشی (آبگیری) شده است.

 

 

لبه‌های اطراف حوضه آبریز، مرز آبریز (منطقه‌ای که آب رودخانه‌ها به دو انشعاب تقسیم و توزیع می‌شود) نام دارد. این مرز را می‌توان با سینک ظرفشویی، که آب را درون خود می‌کشد مقایسه کرد؛ آب جاری از سوراخ مرکزی سینک خارج می‌شود، به طور مشابه آب رودخانه از دهانه (مصب) حوضه آبریز خارج می‌شود و به درون دریا و دریاچه می‌ریزد.

 

 

انواع حوضه‌های آبریز

سد‌های جغرافیای طبیعی مانند کوه‌ها و تپه‌ها، انواع حوضه‌های آبریز را از هم جدا می‌کنند. آبریز‌های بزرگ تعداد زیادی آبگیر‌های کوچک را در بر می‌گیرند که هر کدام بر اساس مقدار آب دریافتی از خروجی‌های آبریز دسته‌بندی می‌شوند.

۱. حوضه‌های اقیانوسی

حوضه‌های آبریز اقیانوسی از رودخانه و دریاچه و دیگرحوضه‌های آبگیر که سرانجام به اقیانوس می‌ریزند تشکیل شده است. تقریبا نیمی از کره زمین از طریق حوضه اقیانوس اطلس زهکشی شده است. این حوضه آخیز اقیانوسی از آمریکای شمالی و از رودخانه سنت لورنس، از دریاچه‌های بزرگ قسمت شرقی آمریکا و بخشی از کانادا سرچشمه می‌گیرند.

همچنین آب‌هایی از قسمت آمریکای جنوبی، اروپای مرکزی و غربی و نواحی اطراف آفریقا به این حوضه می‌ریزند. همچنین دریای مدیترانه بخشی از حوضه آبریز اقیانوس اطلس است. حوضه آبریز اقیانوس آرام متشکل از آب‌های آمریکایی غربی، کانادا، آمریکای مرکزی، بخش غربی آمریکای جنوبی به علاوه نواحی حاشیه اقیانوس آرام مانند چین و بخشی از روسیه استرالیا و اندونزی است. دیگر حوضه‌های آبریز اقیانوسی شامل حوضه آبخیز اقیانوس هند، حوضه آبخیز اقیانوس جنوبگان (قطب جنوب).

 

۲. حوضه‌های آبریز رودخانه‌ای

حوضه آبخیز رودخانه‌ای قسمتی از زمین است که توسط رودخانه زهکش شده و به انشعابات و ریز آب‌ها متصل است. محل تلاقی ساحل اقیانوس و حوضه آبریز رودخانه، دهانه یا مصب رود نام دارد. بیشترین حوضه‌های آبریز رودخانه‌ای براساس زمین زهکش شده عبارتند از حوضه‌های آبریز آمازون در آمریکای جنوبی، حوضه کنگو در آفریقا، حوضه رودخانه می‌سی‌سی‌پی در آمریکای شمالی. حوضه آمازون دارای بیشترین ظرفیت و گنجایش آب است و پس از آن حوضه کنگو و در آخر حوضه آبریز رود گنگ در آسیا که در رتبه سوم قرار دارد.

 

۳. حوضه بسته

به مناطقی از زمین که آب در داخل دریا و دریاچه قرار دارد و هیچ خروجی به سمت اقیانوس‌ها ندارد حوضه آبریز بسته می‌گویند. تبخیر، تنها راه خروج آب از این حوضه است. بزرگترین حوضه آبریز بسته در آسیای مرکزی، دریای خزر و آرال است. بزرگترین حوضه در آمریکا در واقع بزرگترین حوضه بسته در آمریکای شمالی نیز هست. به علاوه حوضه بسته صحرای بزرگ آفریقا، استرالیا، شبه جزیره عربستان، کوه‌های آند و مکزیک را شامل می‌شود.

 

 

اهمیت

حوضه‌های آبریز اغلب مرز قلمرو‌ها را نیز مشخص می‌کنند. حوضه‌های آبریز در علوم آب شناسی (مطالعه حرکات، توزیع و کیفیت آب) مورد مطالعه قرار می‌گیرد. این حوضه‌ها هم چنین وسیل‌های برای مطالعه بوم شناسی و محیط زیست و فرصتی برای دولت‌های فدرال و ایالتی و محلی برای مدیریت منابع آب از طریق حوضه‌های آبریز هستند.

۱. تعیین مرز جغرافیایی

اهمیت حوضه‌های آبریز از گذشته‌های دور به سبب تعیین مرز بین سرزمین‌ها به ویژه در مناطقی که تجارت از طریق آب صورت می‌گرفت بسیار اهمیت داشت. برای مثال پادشاه انگلیس حق انحصاری تجارت خز را در کل خلیج هودسن به شرکتی به همین نام در منطقه روپرت واگذار کرد. سازمان سیاسی منطقه‌ایِ امروز، شامل موافقت نامه‌های ایالتی مانند معاهدات بین المللی و در ایالات متحده امریکا، قرارداد‌های بین دولتی است که مدیریت آب یک حوضه خاص توسط کمیسیون دریاچه‌های بزرگ و اورژانس برنامه ریزی منطقه‌ای به عنون معاهدات بین المللی قرار گرفته است.

۲. آب شناسی

در علم آب شناسی، حوضه آبریز، منطقه‌ای مناسب برای مطالعات دقیق در مورد آب در چرخه آب است، زیرا بیشتر آب از طریق خروجی حوضه خارج می‌شود و بخشی از آبی که وارد چرخه آب‌های زیرزمینی می‌شود ممکن است به سمت حوضه آبریز دیگری روان شود، آب‌های زیرزمینی مانند شبکه‌ای گسترده حوضه‌های آبریز را به هم متصل می‌کنند. اندازه گیری آب تخلیه شده از حوضه آبریز توسط دستگاه جریان سنج موجود در خروجی حوضه صورت می‌گیرد. اطلاعات میزان بارش باران در حوضه‌های آبریز به منظور بررسی کلی بارش استفاده میشود و روش‌های مختلفی برای تفسیر داده‌ها وجود دارد. اگر اندازه گیری‌ها به طور گسترده و مساوی در یک منطقه هموار توزیع شود در نتیجه استفاده از روش میانگین حسابی نتایج خوبی خواهد داشت.

در روش چند ضلعی، حوضه آبریز به فرض به چند ضلعی تقسیم می‌شود که میانگین بارش باران در یک منطقه توسط هر یک از این چند ضلعی‌ها بررسی می‌شود. این چند ضلعی‌ها ابتدا توسط خطوط فرضی و سپس توسط نیمساز‌های عمودی اضلاع رسم می‌شوند. روش دیگری به نام روش هم بارش وجود دارد که شامل خطوط و محیط‌های مساوی برای اندازه گیری روی یک نقشه است؛ اما محاسبه مساحت بین این خطوط و منحنی‌ها و جمع کردن حجم آب موجود زمانبر است بنابراین از نقشه‌های متقارن برای نشان دادن زمان صرف شده برای اندازه گیری حجم آب از مخازن بزرگ استفاده می‌شود.

۳. ژئومورفولوژی (مطالعه برجستگی‌های سطح زمین و علل پیدایش آنها)

حوضه‌های آبریز واحد‌های اصلی آب شناسی و ژئومورفولوژی هستند. حوضه‌های آبریز، منبع آب و رسوباتی هستند که از ارتفاع بالا شسته شده و با تغییر شکل کانال‌ها به ارتفاع پایین می‌آیند.

۴. بوم شناسی

حوضه آبریز می‌سی‌سی‌پی بزرگترین ناحیه آبریز رودخانه‌ای در آمریکا است که قسمت اعظم آن در کشاورزی مورد استفاده قرار گرفته. جریان آب و فرسایش خاک و آلودگی آب در کشاورزی منجر به نابودی و از بین رفتن خلیج مکزیک شده است. حوضه‌های آبریز در بوم شناسی و محیط زیست اهمیت بسیار زیادی دارد. همچنان که آب جاری می‌شود، رسوبات و مواد معدنی و آلاینده‌ها را با خود می‌شوید و می‌برد و با انتقال و عبور از حوضه‌های آبریز شرایط زیستمحیطی جدیدی را ایجاد می‌کند. امروزه استفاده از کود‌های شیمیایی صنعتی حاوی نیتروژن، فسفرو پتاسیم بر روی دهانه‌ی حوزه آبریز موثر بوده است. مواد معدنی به سمت مصب حوضه آبریز کشیده می‌شود و در آنجا روی هم انباشته می‌شود و تعادل مواد معدنی در طبیعت را برهم می‌زنند و باعث نابودی رشد گیاهان در این مناطق می‌شود.

۵. مدیریت منابع

منسجم بودن موجودیت حوضه‌های آبریز و علوم هیدرولیک، باعث شدند تا مدیریت منابع آب، حوضه‌های آبریز مورد مطالعه قراردهند. در ایالات متحده آمریکا نهاد‌های دولت آن را”حوزه آبریز منطقه‌ای” و در نیوزیلند آن را “حوضه آبریز مرزی” و در آمریکای شمالی “مدیریت آبریز داری” نامیده اند.

سیاست ملی منابع آب برزیل در اکتبر ۱۹۹۷ تنظیم شد که در نتیجه آن حوضه آبریزداری به بخش ارزی مدیریت منابع آب انتقال یافت. زمانی که رودخانه‌ای از یک مرز سیاسی خواه مرزی در داخل یک کشور و خواه از یک مرز بینالمللی عبور کند در این صورت به عنوان رودخانه مرزی شناخته می‌شود. مدیریت حوضه‌های آبریز به عهده تمامی کشور‌هایی است که در حوزه‌های آبریز مشترک هستند. حوزه آبریز نیل، رودخانه سنگال، رودخانه مکونگ نمونه‌هایی از مدیریت مشترک منابع آب و حوضه‌های آبریز هستند. مدیریت حوضه‌های آبریز مشترک موجب شده تا روابط دوستانه و صلح آمیز بین کشور‌ها قویتر شود.