قانون از سازهای قدیمی و کهن در موسیقی ایران است که قابلیت نواختن ردیف موسیقی ایرانی را دارد. سازی است زهی مضرابی، یعنی صدای ساز با ضربه‌ای که توسط مضراب به زه یا سیم می‌خورد تولید می‌شود.
ستاره | سرویس هنر – تاریخچه ساز قانون به خانواده‌ی یک ساز قدیمی به نام سیتار بر‌میگردد که در قرن‌های میانه به اروپا راه یافته است. همچنین ساز قانون از سازهای قدیمی و کهن در موسیقی ایران است که می‌توان با آن ردیف موسیقی ایرانی را نواخت. ولی متاسفانه در ایران خیلی کم مورد توجه قرار گرفته و عده‌ی کمی با این ساز آشنایی دارند. نام این ساز از واژهٔ یونانی Kanon گرفته شده است که در آن زبان به مفهوم «قانون، قاعده» است. در ادامه به معرفی ساز قانون و اجزای تشکیل دهنده‌ی آن می‌پردازیم.
معرفی ساز قانون
قانون سازی است به شکل ذوزنقه‌ی قائم الزاویه. ساز قانون از سازهای زهی مضرابی مطلق است که از چوب، پوست، فلز، استخوان و زه ساخته شده است. برای نواختن این ساز نوازنده باید به نحوی بنشیند که ضلع بزرگتر ساز روی میز یا پاها، به سمت نوازنده قرار داشته باشد و با دو انگشت سبابه‌ی دست راست و چپ مجهز به مضراب بنوازند. در ساخت قانون معمولا از چوب‌های کهنه شده و محکم گردو استفاده می‌شود و ممکن است سازهایی با اندازه‌های مختلف ساخته شوند.
اجزای تشکیل دهنده‌ی ساز قانون
جعبه‌ی صوتی
دو صفحه‌ی زیر و روی ذوزنقه‌ی قائم الزاویه‌ای با کلاف‌های چهار گانه‌ی جانبی به هم متصل شده و جعبه صوتی را تشکیل می‌دهند. این جعبه معمولا از چوب گردو ساخته می‌شود.
پرده گردان
در سراسر سمت چپ ساز بعد از شیطانک و قبل از گوشی‌ها ابزار‌های کوچک فلزی قرار دارد که روی قطعه چوب اضافه‌ای که بر روی صفحه‌ی رو چسبانیده شده با کمک میخ‌های کوچکی نصب شده‌اند. از هر پرده گردان تعدادی وتر هم کوک و هم صدا می‌گذرند و به گوشی‌ها متصل می‌شوند. کوک وترها بدون استفاده از پرده گردان‌ها صدای بِمُل دارد. پرده گردان‌ها را معمولا با دست چپ حرکت می‌دهند.
پرده گردان بر دو نوع است: ۱. یک سری از قانون‌ها در ایران از روی الگوی عربی ساخته شده‌اند. این سازها دسته‌ی کوچکی برای حرکت دادن دارند و تعداد آن‌ها برای هر گروه از وترهای هم صدا بین چهار یا پنج عدد است و با حرکت هر کدام از آن‌ها صدای بین “بمل” تا “دیز سری” را می‌توان به طور جداگانه به دست آورد.
۲. یک سری پرده گردان ریلی دارد که در طرف چپ ساز بعد از شیطانک نصب می‌شوند و پایه‌ای چوبی دارند. بر روی آن قطعه چوب کوچک یا دسته‌ی فلزی قرار دارد که بر روی پایه‌ی چوبی به حرکت در می‌آید و با آن می‌توان طول وتر را کم و زیاد کرد و صدای بین “بمل” تا “دیز سری” و حتی فواصل کوچک‌تری را نیز به وجود آورد.
صفحه‌ی رو
صفحه رو یک صفحه‌ی چوبی است که در طرف چپ آن ۲۷ پرده گردان و ۸۱ گوشی قرار دارند و در سمت راست آن، زیر خرک، به جای چوب، مستطیلی از پوست به عرض تقریبی ۱۵ و طول تقریبی ۴۰ سانتی متر قرار گرفته است. صفحه رو یک سطح پوست‌دار دارد که گاهی از یک تکه پوست و گاهی از چهار تکه پوست مجزا به صورت مربع یا لوزی ساخته می‌شود. شبکه‌هایی را در قسمت چوبی صفحه، ایجاد می‌کنند تا صدا خارج شود.
پوست
صفحه رو یک قسمت پوست دار دارد که از پوست شتر، گوساله و ماهی ساخته می‌شود. پوست قانون را کمی ضخیم‌تر از پوست سازهای دیگر انتخاب می‌کنند چرا که باید بتواند فشار کوک ۸۱ سیم را در سطحی بزرگ تحمل نماید.
پل
سه پل داخل جعبه‌ی صوتی قرار دارد که یکی از آن‌ها بین قسمت پوست دار و قسمت چوبی صفحه و دوتای دیگر زیر قسمت چوبی هستند و فشار صفحه‌ی رو را کنترل می‌کنند. این پل‌ها از نشست کردن و تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری می‌کنند و ضمنا در تنظیم تعادل صدا بین وترها نقش مهمی دارند.
خرک
خرک تیغه‌ای باریک از چوب است که طول تقریبی آن ۳۵ سانتی متر (کمی کوتاه‌تر از عرض قانون) و ارتفاع آن ۲ سانتی متر است و در طرف راست روی سطح پوست دار قرار دارد و به صورت یکسره زیر تمامی وترها واقع شده است. در روی خرک استخوان باریکی قرار دارد که از فرو رفتن وترها در چوب خرک جلوگیری کرده و با ۸۱ شیار در فواصل معین، وترها از روی آن عبور می‌کنند. خرک ساز قانون به کمک چهار پایه‌ی چوبی کوچک بر سطح پوست دار صفحه‌ی رو قرار می‌گیرد.
گوشی
گوشی‌ها به شکل میخی که یک سر آن هرمی شکل است و از جنس چوب ساخته می‌شوند. یک سر گوشی در کلید کوک و سر دیگرشان که باریک‌تر است به صورت عمودی در سطح افقی چوب در سمت چپ ساز جای می‌گیرند. در واقع هر وتر به یک گوشی بسته می‌شود.
کلید کوک
کلید کوک یک ابزار فلزی ۱۰ سانتی متری است که در یک سر آن سوراخی به اندازه‌ی سر هر گوشی قرار دارد. طرف دیگر کلید پهن‌تر است و نوازنده برای کوک کردن وترها با دست چپ کلید را به راست و چپ می‌چرخاند.
شیطانک
شیطانک قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است که سمت چپ و بین پرده گردان و گوشی‌ها جای دارد. وترها از روی شیطانک بور کرده تا به گوشس متصل شوند. در بعضی قانون‌ها شیطانک یک سره است. در بعضی دیگر به قطعات کوچکی هستند که وترهایی که همصدا کوک می‌شوند از روی آن‌ها عبور می‌کنند.
سیم گیر
سیم گیر یا جعبه‌ی گره‌ها در کلاف جانبی سمت راست قرار دارد که صفحه‌ی زیر و رو را به هم متصل می‌سازد، این جعبه دری متحرک داشته و تو خالی است. دسته وترها داخل این قسمت قرار گرفته و از سوراخ‌هایی که در آنجا تعبیه شده‌اند بیرون آمده و از روی خرک می‌گذرند.
وترها
قانون معمولا ۸۲ وتر از جنس زه، ابریشم روکش دار یا نایلون دارد. وترهای قسمت بم فلزی و با روکش دهر هستند. وترها اغلب در گروه‌های سه تایی و در قسمت بم، تکی یا دوتایی با یکدیگر همصدا کوک می‌شوند و معمولا تعداد صدا‌ها جمعا ۲۷ است. گاهی تعداد وترها بسته به اندازه‌های مختلف جعبه‌ی صوتی کمتر یا زیادتر است.
مضراب
مضراب‌ها، حلقه‌ای نسبتا پهن و فلزی از جنس نقره، ورشو، یا برنج هستند که در هر دو دست در بند دوم انگشت سبابه قرار می‌گیرد. داخل این حلقه به طرف کف دست، تیغه‌ای به طول تقریبی ۴ و عرض تقریب ۱ سانتی متر وجود دارد که معمولا از شاخ گاو، گوزن، یا بز کوهی (و گاه پلاستیکی نرم) ساخته می‌شود. این تیغه مانند ناخن انگشت عمل کرده و برای زخمه زدن به وتر‌هاست و مانند ناخن انگشت عمل می‌کند.
صدا و نت نویسی ساز قانون
وسعت معمول صدای قانون‌های متداول در ایران حدو سه اکتاو نیم است.
کوک وترها
کوک وترها را می‌توان به وسیله‌ی پرده گردان‌ها برای تمام فواصل موسیقی ملی تغییر داد.
کلید نت نویسی
نت نویسی برای قانون روی دو حامل صورت می‌گیرد. در این ساز برای حدود یک اکتاو از صدا‌های بم، با کلید فا خط چهارم و بقیه با کلید سل خط دوم حامل نت نویسی می‌شود. نمونه ای از نت نویسی برای ساز قانون را در تصویر زیر مشاهده می کنیم.
نمونه‌ی تصویری قانون نوازی از هنرمند ایرانی را با هم می‌بینیم:
برگرفته از: کتاب سازشناسی ایرانی از ارفع اطرایی و محمدرضا درویشی
نویسنده: ساغر شفیعی
بروزرسانی: 10 آذر 1400
