بربط که در زبان عربی عود نامیده می‌شود از سازهای زهی مضرابی مقید است. ساز عود یکی از مهم‌ترین و معمول‌ترین سازهای موسیقی ایران قدیم است. این ساز را هنگام نواختن به صورت افقی روی ران پا می‌گذراند، به صورتی که دسته در طرف چپ و کاسه‌ی طنینی طرف راست نوازنده قرار می‌گیرد.
ستاره | سرویس هنر – در آثار به جا مانده از حدود دوهزار سال پیش و تصاویر به جا مانده از مصری‌ها مشاهده می‌شود که ساز عود به عنوان یک آلت موسیقی رایج از گذشته وجود داشته است. پس از اسلام این ساز تکامل و در سراسر جان گسترش یافت. نام دیگر عود بربط است؛ بربط به معنی “مانند سینه‌ی مرغابی” است. علت این نامگذاری شباهت ظاهر این ساز به سینه مرغابی است.
معرفی ساز عود
بربط که در زبان عربی عود نامیده می‌شود از سازهای زهی مضرابی مقید است که در ساخت آن چوب، زه یا نایلون و استخوان به کار رفته است. بربط یکی از مهم‌ترین و معمول‌ترین سازهای موسیقی ایران قدیم است. سازی گلابی شکل از جنس پوب (چوب درخت توت و گاه فوفل و آبنوس) با کاسه‌ی طنینی بزرگ و دسته‌ی کوتاه به طول تقریبی ۸۵ سانتی‌متر. این ساز را هنگام نواختن به صورت افقی روی ران پا می‌گذراند، به صورتی که دسته در طرف چپ و کاسه‌ی طنینی طرف راست نوازنده قرار می‌گیرد.
معرفی اجزای تشکیل دهنده‌ی بربط
کاسه‌ی طنینی و صفحه رو
کاسه‌ی طنینی بربط مانند گلابی است که از طول به دو قسمت مساوی تقسیم، و از ترک‌های چوبی متعدد به هم پیوسته تشکیل شده است. ترک‌ها از یک سو در پایین کاسه و از دیگر سو نزدیک دسته به یکدیگر می‌رسند. صفحه‌ی روی بربط از جنس چوب است که به منظور صدادهی بهتر از چوب کاج استفاده می‌شود. دو دایره‌ی کوچک و یک دایره‌ی بزرگتر مشبک از جنس استخوان برای خروج صدا از کاسه بر روی صفحه تعبیه شده است و خرک در قسمت پایین صفحه قرار می‌گیرد. بر روی صفحه به فاصله‌ی کمی از خرک در محل برخورد مضراب با وترها صفحه‌ی کوچک بیضی شکلی از جنس چوب یا استخوان چسبانده می‌شود تا به دلیل کوتاهی ارتفاع خرک، از برخورد مضراب با وترها، صفحه‌ی اصلی ساییده نشود.
پل
به طرف داخل کاسه در پنج نقطه از صفحه پل‌هایی افقی وجود دارند که به صفحه متصل هستند. این پل‌ها مانع تغییر شکل یافتن صفحه می‌شوند.
خرک و سیم گیر
قطعه چوبی به طول تقریبی ۱۰ سانتی متر در پایین کاسه قرار دارد به نام خرک که روی آن برای عبور وترها شیار‌های کم عمقی ایجاد شده‌است. در بعضی از بربط‌ها، وترها به سیم‌گیری که در انتهای بدنه کاسه است وصل می‌شوند. در بعضی دیگر از سازها خرک وظیفه‌ی سیم‌گیر را نیز به عهده دارد؛ به این صورت که وترها در سوراخ‌هایی که روی خرک وجود دارند گره می‌خورند و به طرف گوشی‌ها می‌روند. معمولا مابین خرک و صفحه صدف یا قطعه چوبی می‌گذارند و خرک را به طور مستقیم روی صفحه نمی‌چسبانند.
دسته
دسته‌ی کوتاه بربط از جنس چوب بوده و اندازه تقریبی آن یک سوم طول کاسه با قطر حدود ۱۰ سانتی متر است. در گذشته روی دسته‌ی بربط دستان بندی می‌شد، ولی امروزه دسته عود دستان بندی ندارد. بعضی تزئینات که در ساخت دسته به کار می‌روند، مشابه خط دستان هستند. دسته از یک طرف به کاسه‌ی طنینی و از طرف دیگر به سرپنجه متصل است.
سرپنجه
به محفظه‌ای تو خالی که در ابتدای طول دسته قرار دارد سرپنجه یا جعبه‌ی گوشی‌ها می‌گویند. سرپنجه کمی متمایل به طرف عقب ساخته می‌شود و در واقع محل قرار گرفتن گوشی‌هاست. در هر طرف آن پنج گوشی قرار دارد.
گوشی‌ها
تعداد گوشی‌های بربط برابر با تعداد وترهای ساز یعنی ۱۰ عدد است. گوشی‌ها چوبی بوده و شبیه به میخ سر پهن ساخته می‌شوند. قسمت پهن این میخ‌های چوبی بیرون سرپنجه قرار داشته و نوازنده با آن وترها را کوک می‌کند. یک سر هر وتر نیز به انتهای باریک آن‌ها که درون سرپنجه قرار دارد، بسته می‌شود.
شیطانک
قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته و ارتفاع حدود یک میلی متر، بین دسته و سر پنجه، که وترها از درون شیار‌های کم عمق آن عبور می‌کند.
وترها
ساز عود ۱۰ وتر دارد که دو به دو باهم همصدا کوک می‌شوند. در بعضی از بربط‌ها بم‌ترین وتر برای صدای واخوان در نظر گرفته شده و تکی بسته می‌شود. وترها از زه یا همان روده‌ی تابیده‌ی گوسفند، سیم‌های نایلونی یا ابریشم تابیده با روکش فلزی در ضخامت‌های مختلف ساخته می‌شوند. معمولا وترهای هشتم تا دهم رو کش فلزی دارند. قابل ذکر است که وترهای گیتار روی بربط صدای خوبی دارند. وترهای خاص این ساز نیز در کارخانه ساخته می‌شوند که شماره‌ی ۵۰۴ آن مورد تایید نوازندگان است.
مضراب عود
مضراب بربط معمولا از شاهپر پرندگان بزرگ یا پلاستیک نرم ساخته می‌شود. مضراب را هنگام نواختن با انگشتان دست راست می‌گیرند.
صدای ساز عود یا بربط
معمولا وسعت صدای عود حدود دو اکتاو است و به علت کوتاهی دسته‌ی ساز یک اکتو و نیم از منطقه‌ی صوتی وسط، صدا دهی بهتری دارد.
کوک وترها
روی دسته‌ی بربط به علت وجد عدم دستان بندی اجرای تمام فواصل موسیقی ایرانی (پرده، نیم پرده و ربع پرده) ممکن است. صدا دهی حقیقی یک اکتاو بم‌تر از نت‌های نوشته شده است.
کلید نت ویسی
نت نویسی بربط معمولا با کلید سل خط دوم حامل است.
عود و موسیقی امروز
در پنجاه سال اخیر با تشکیل هنرستان عالی موسیقی استادان سه‌تار نوازی چون اکبر محسنی، یوسف کاموسی و منصور نریمان نواختن عود را یاد گرفته و آن را دوباره احیا کردند. با این حال این ساز امروزه یکی از سازهای اصلی موسیقی عربی به حساب می‌آید و کمتر در موسیقی ایرانی نقش دارد. عود در اروپا نیز با نام لوت رایج است.
خالی از لطف نیست که در پایان به قطعه‌ای دلنشین با صدای عود گوش دهیم:
برگرفته از: کتاب سازشناسی ایرانی از ارفع اطرایی و محمدرضا درویشی
نویسنده: ساغر شفیعی
بروزرسانی: 10 آذر 1400
محمد
قطعه ای که گذاشتین خیلی قشنگ بود واقعا لذت بردم