ردیف موسیقی ایرانی چیست؟

ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – با توجه به اینکه موسیقی هر کشور بیانگر آداب و رسوم و فرهنگ مردم آن کشور است. ردیف موسیقی ایرانی هم نقش مهمی را در فرهنگ موسیقی سنتی ایران ایفا می‌کند و در دوران معاصر به قدری مورد توجه قرار گرفته است که یونسکو آن را به عنوان میراث فرهنگی ثبت کرده است.

تعریف ردیف موسیقی ایرانی

هنگامی که مجموعه‌ای از آهنگ‌ها و نغمات موسیقی ایرانی در یک مجموعه با نظم و ترتیب خاصی پشت سر هم قرار بگیرند، به مجموعه‌ی تشکیل شده ردیف می‌گویند.

ردیف تشکیل شده از هفت دستگاه به نام‌های شور، سه گاه، همایون، چهارگاه، ماهور، راست پنجگاه، نوا و پنج آواز به نام‌های ابوعطا، دشتی، افشاری، بیات ترک و اصفهان که هرکدام از این دستگاه‌ها و آواز‌ها خود از چندین گوشه تشکیل شده‌اند؛ که ترتیب قرارگیری گوشه‌ها هم در شکل گیری ردیف موثر است.

اینکه هر گوشه متعلق به کدام دستگاه یا آواز است بستگی به حس و حال آهنگ و ویژگی‌های ساختاری گوشه مثل نت‌های شاهد، ایست و … دارد. (نت شاهد نتی است که بیشتر بر آن تاکید می‌شود و نت ایست نتی است که روی آن توقف می‌شود یا قطعه با آن تمام می‌شود).

ردیف به دو دسته ردیف آوازی و ردیف سازی تقسیم بندی شده است؛ که همان طور که از اسمش پیداست ردیف آوازی برای آموزش خواندن آواز و ردیف سازی برای آمورش ساز‌های مختلف است.

تاریخچه و نحوه شکل گیری ردیف موسیقی 

با توجه به نسخ خطی قدیمی دیده می‌شود که واژه‌ی دستگاه از اواسط دوران صفوی تا اواخر قاجاریه در موسیقی ایرانی وجود داشته، اما واژه‌ی ردیف تنها در اواخر قاجار به کار گرفته می‌شده و در دوران قبل‌تر نقشی نداشته است. یکی از این اسناد موجود، کتاب بحور الالحان است که مربوط به دوره‌ی قاجار می‌باشد. این کتاب از اولین کتاب‌هایی است که به شکل دقیق نام هفت دستگاه و گوشه‌های آن را گفته است، اما از واژه ردیف سخنی به میان نبرده است.

به گفته برخی از صاحب نظران هدف از شکل گیری ردیف، در اختیار داشتن مجموعه‌ای منظم برای تعلیم و آموزش تک تک گوشه‌ها و آواز‌ها بوده است.

در دوران ناصرالدین شاه قاجار فردی به نام علی اکبر فراهانی که از نوازندگان چیره دست دربار ناصرالدین شاه قاجار بود به دلیل علاقه‌ای که به موسیقی ایرانی داشت، موسیقی ایرانی را طبقه بندی کرد. از ردیف علی اکبر خان آثاری به جا نمانده، ولی بیشتر آثارش را در ردیف‌های بعدی که از طریق فرزندانش منتقل شد، می‌توان دید.

او دو فرزند به نام‌های میرزاعبدالله و آقا حسینقلی داشت که آن‌ها هم از نوازندگان سرشناس تار در دوره‌ی قاجار بودند و تمام عمر خود را صرف تدوین و تدریس ردیف‌شان کردند. ولی ردیفی که میرزا عبدالله تدوین و تدریس می‌کرد تفاوت‌هایی با ردیف آقاحسینقلی داشته است. خانواده‌ی فراهانی به دلیل مهارتشان در نوازندگی ردیف آن‌ها با نام ردیف سازی منتشر شده است.

میرزا عبدالله با تعلیم ردیفش به شاگردان زیادی که داشت توانست میراث هنری دوران قبل از قاجار را تا به امروز زنده نگه دارد. به طوری که اکنون ردیف میرزاعبدالله مهم‌ترین ردیف موسیقی ایرانی محسوب می‌شود.

با توجه به اهمیت رابطه‌ی موسیقی با شعر و آواز، یکی از شاگردان میرزاعبدالله و حسینقلی به نام عبدالله دوامی تصمیم گرفت که ردیفی را برای تدریس آواز جمع آوری کند. او با توجه به نغمه‌ها و گوشه‌هایی که شنیده بود و آموزش دیده بود همچنین با کمک گرفتن از موسیقی مناطق مختلف ایران که با شعر و آواز همراه بود ردیفی را تدوین کرد تا با کمک آن به شاگردانش آموزش دهد.

یکی دیگر از مولفان ردیف آوازی محمود کریمی است که از شاگردان عبدالله دوامی بوده است. او با کمک گرفتن از ردیف دوامی و تغییراتی که در برخی گوشه‌ها ایجاد کرد توانست اولین ردیف آوازی را ضبط کند؛ که توسط محمد تقی مسعودیه نت نگاری و تجزیه و تحلیل شده است. عبدالله دوامی هم پس از ضبط ردیف توسط محمود کریمی ردیف خود را در کهن سالی ضبط کرد.

ردیف آوازی و ردیف سازی

مجموعه‌ی ردیف آوازی حدود صد و پنجاه گوشه را شامل می‌شود. ردیف سازی به دلیل وجود ویژگی‌های تکنیکی در اجرا گسترده‌تر و مفصل‌تر از ردیف آوازی و دارای تعداد گوشه‌ بیشتر است و حدودا شامل ۴۰۰ گوشه می‌شود. در هر دو ردیف وزن و مفهوم اشعار و ملودی‌ها دارای اهمیت فراوانی است. اما در ردیف سازی به علت آشکار نبودن شعر و اهمیت بیشتر ملودی نقش معانی شعری کم رنگ شده‌است.

ردیف‌هایی که اکنون برای ساز و آواز موجود هستند عبارتند از:

ردیف‌های سازی

ردیف‌های آوازی

ردیف عبدالله دوامی (نوار‌های این ردیف موسیقی ایرانی با همراهی تار محمدرضا لطفی موجود است و دستگاه شور آن را نیز زنده یاد استاد محمدرضا لطفی به خط نت نوشته است)، ردیف سید حسین طاهرزاده، ردیف محمود کریمی، ردیف سعید هرمزی، ردیف مرتضی نی داوود، ردیف ادیب خوانساری، ردیف‌آوازی زنده‌یاد نورالدین رضوی سروستانی با تار داریوش طلایی، ردیف آوازی محمدرضا شجریان، ردیف آوازی موسیقی ایرانی هوشمند عقیلی، ردیف آوازی موسیقی ایرانی ابراهیم بوذری، ردیف آوازی استاد اسماعیل مهرتاش، ردیف آوازی حاتم عسگری فراهانی و … .

امروزه، ردیف میرزا عبدالله، ردیف صبا، ردیف شهنازی و دوامی کاربری بیشتری دارند.

قابل ذکر است که ردیف پایه و اساس اطلاعاتی است که هر موسیقیدان برای خلاقیت، بداهه خوانی و بداهه نوازی در موسیقی کلاسیک ایرانی لازم است آن را بداند. به عقیده‌ی بسیاری از اساتید موسیقی، آشنایی با هر دو ردیف آوازی و سازی لازم است و راه را برای موسیقیدان هموار‌تر می‌کند.

استاد کسایی موسیقیدان و نوازنده‌ی نی، که با هر دو ردیف سازی و آوازی آشنایی دارد، درخصوص شیوه نواختن خود می‌گوید: «چرا وقتی که من ساز می‌زنم با ساز زدن دیگران فرق می‌کند؟ برای اینکه من در آن شعر می‌خوانم» دراین عبارت کوتاه بار دیگر اهمیت شعر و آواز در موسیقی کلاسیک ایرانی مورد تاکید قرار گرفته است.