ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – ردیف موسیقی ایرانی از دو بخش اصلی و فرعی تشکیل شده است. بخش اصلی آن شامل هفت دستگاه و بخش فرعی آن شامل پنج آواز است. نام هفت دستگاه عبارت است از شور، همایون، سه‌گاه، چهارگاه، نوا، ماهور و راست پنجگاه و نام پنج آواز عبارت است از ابوعطا، افشاری، بیات ترک، دشتی (این چهار آواز از متعلقات دستگاه شور بوده؛ به دلیل یکسان بودن کوک این آواز‌ها با کوک دستگاه شور) و اصفهان (از متعلقات دستگاه همایون است).
هر کدام از این دستگاه‌ها و آواز‌ها حال و هوا و طرفداران خاص خودشان را دارند. این هفت دستگاه، موسیقی اغلب نواحی ایران را دربر می‌گیرند.
در این مقاله به معرفی دستگاه چهارگاه پرداخته‌ایم، اما قبل از بررسی و معرفی دستگاه چهارگاه ابتدا لازم است بدانیم کلمه دستگاه در موسیقی به چه معنا و مفهومی است.
معنای دستگاه و آواز در موسیقی
موسیقی امروزی ایران شامل تعدادی آهنگ یا لحن (به طور متوسط بین ۲۰۰ تا ۴۰۰) است. این تعداد آهنگ که در اصطلاح موسیقی امروز «گوشه» نامیده می‌شود، بر حسب مشابهت‌های ساختاری و فنی و حس و حال موسیقایی در هفت مجموعه‌ی بزرگ به نام دستگاه و پنج مجموعه‌ی کوچک به نام آواز تقسیم شده است.
تفاوت آواز با دستگاه در تعداد گوشه‌هاست، به طوری که تعداد گوشه‌های آواز کمتر از یک دستگاه است. همچنین از نظر حالت و نت‌های شاهد و ایست تفاوت‌هایی با هم دارند. آواز‌های های ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی از متعلقات دستگاه شور (به دلیل یکسان بودن کوک این آواز‌ها با دستگاه شور) و آواز اصفهان از متعلقات دستگاه همایون (به دلیل یکسان بودن کوک این آواز با دستگاه همایون) هستند.
دستگاه چهارگاه
حس و حال دستگاه چهارگاه
نحوه ساختن یک گام چهارگاه
ویژگی‌های گام چهارگاه
- گام آن مانند شور و همایون، پایین رونده و مثل گام ماهور و اصفهان بالارونده است، چرا که در دو حالت دارای محسوس است.
- چهارگاه را گامی کاملاً ایرانی و خالص می‌دانند.
- گام چهارگاه با گام بزرگ (ماژور) ارتباط دارد چرا که مانند گام بزرگ بالا رونده است.
- تمام گوشه‌های سه‌گاه را می‌توان در چهارگاه با تغییر مقام اجرا کرد. البته گام چهارگاه چند گوشه مخصوص به خود دارد که در گام سه‌گاه اجرا نمی‌شود.
گوشه‌های مهم دستگاه چهارگاه
درآمد، بدر، پیش زنگوله و زنگوله، زابل، حصار، مخالف، مغلوب، ساز بانک، حدی، پهلوی، منصوری
گوشه‌های مهم دستگاه چهارگاه به ترتیبی که در ردیف نواخته می‌شوند، عبارتند از:
- درآمد: نت شاهد و نت خاتمه درجه اول است.
- زابل: نت شاهد درجه‌ی سوم و نت ایست درجه سوم یا اول است. از طریق این گوشه می‌توان به
دستگا‌های دیگر وارد شد. - مویه: نت شاهد درجه سوم است و درجه پنجم ربع پرده کم می‌شود. نت ایست هم درجه چهارم می باشد.
- حصار: با این گوشه می‌توان وارد چهارگاه درجه پنجم شویم. نت ایست درجه پنجم می‌باشد.
- مخالف: نت شاهد درجه شش و نت ایست درجه چهار یا شش می‌باشد.
- منصوری: نت شاهد و نت ایست درجه هشتم (همان درجه اول ولی در اکتاو) است، مثل درامد، ولی در اوج زده می‌شود.
زنگوله: در ردیف موسیقی از آن به فرنگ هم نام برده شده قطعه‌ای است در وزن ۶/۸ که در ادامه قطعه پیش زنگوله می‌آید. نت شاهد آن روی تونیک (درجه اول) چهار گاه است و گستره ملودی تا درجه پنجم گام چهارگاه است.
بعد از آشنایی با دستگاه چهارگاه و گوشه‌های آن، خالی از لطف نیست که به قطعه سلام از استاد حسن کسایی در این دستگاه گوش دهیم:
