چشم زخم از دیدگاه قرآن و احادیث

چشم زخم یا چشم حسد یا چشم شیطان را در انگلیسی Evil Eye می‌گویند و به نگاه از روی حسد به شی‌ یا انسان دیگری گفته می‌شود. بسیاری از مردم در سرتاسر دنیا به چشم زخم اعتقاد دارند و آن را باعث بدشانسی یا روی دادن اتفاقات بد می‌دانند. چشم زخم نوعی بدخواهی از طرف افراد شور چشم تلقی می‌شود که می‌تواند باعث بدشانسی یا صدمه به طرف مقابلش بشود. حال باید منابع را بررسی کرد و دید که آیا چشم زخم خرافه است یا واقعیت؟

در مورد این که رفع چشم زخم از چه راه‌هایی ممکن است در فرهنگ‌های مختلف راه‌های متفاوتی توصیه شده است و بسیاری از اقوام باستانی حتی در ایران قدیم و قاره آسیا طلسم‌هایی را برای دوری از چشم زخم درست می‌کرده‌اند که به آن‌ها نظر قربانی می‌گویند.

در قرآن اشاره مستقیمی به چشم زخم نشده است، اما بسیاری از مفسران آیات ۵۱ و ۵۲ سوره قلم را مربوط به چشم زخم می‌دانند:

«وَ إِنْ یَکَادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ. وَ مَا هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعَالَمِینَ»
«نزدیک است کافران هنگامی که آیات قرآن را می‌شنوند با چشم زخم خود تو را از بین ببرند و می‌گویند: «او دیوانه است!». در حالی که این (قرآن) جز مایه بیداری برای جهانیان نیست.»

 

همچنین در آیه ۶۷ سوره یوسف می‌خوانیم:

«وَ قَالَ یَا بَنِیَّ لَا تَدْخُلُوا مِنْ بَابٍ وَاحِدٍ وَ ادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُتَفَرِّقَةٍ ۖ. وَ مَا أُغْنِی عَنْکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ ۖ. إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ ۖ. عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ ۖ. وَ عَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ»
«و (هنگامی که می‌خواستند حرکت کنند، یعقوب) گفت: «فرزندان من! از یک در وارد نشوید؛ بلکه از در‌های متفرق وارد گردید (تا توجه مردم به سوی شما جلب نشود)! و (من با این دستور) نمی‌توانم حادثه‌ای را که از سوی خدا حتمی است، از شما دفع کنم! حکم و فرمان، تنها از آنِ خداست! بر او توکل کرده‌ام و همه متوکلان باید بر او توکل کنند».»

در این آیه حضرت یعقوب (ع) به فرزندان خودش توصیه می‌کند تا برای ورود به مصر از یک دروازه وارد نشوند تا به چشم نیایند.

احادیث مشهوری وجود دارد که به صراحت درباره چشم زخم سخن گفته است. در حدیثی از پیامبر اسلام (ص) آمده است:

«چشم زخم واقعیت دارد و مرد را در قبر و شتر را در دیگ قرار می‌دهد.» (بحارالانوار، ج. ۶۳، ص. ۲۶)

همچنین در حکمت ۳۹۲ نهج‌البلاغه آمده است:

«الْعَیْنُ حَقٌّ وَ الرُّقَى حَقٌّ وَ السِّحْرُ حَقٌّ- وَ الْفَأْلُ حَقٌّ وَ الطِّیَرَةُ لَیْسَتْ بِحَقٍّ- وَ الْعَدْوَى لَیْسَتْ بِحَقٍّ»
«سحر و چشم زخم و فال نیک واقعیت دارد، اما فال بد و عدوی خرافه است.»

امام رضا (ع) درباره این که آیا چشم زخم واقعیت دارد فرمود:

«آری، هرگاه تو را چشم زنند، کف دستت را مقابل صورتت قرار بده و سوره حمد و توحید و معوذتین را قرائت کن و هر دو کف را به صورتت بکش. خداوند تو را از گزند آن حفظ می‌کند.» (مکارم الاخلاق، ص. ۴۷۴)

در هیچ کجای آیات و روایات چشم زخم در ارتباط با حسادت نیامده است و برای مقابله با چشم زخم هم هیچ راهی به جز دعا کردن توصیه نشده است؛ دعا‌هایی که تحت عنوان دعای رفع چشم زخم در آیات و روایات در منابع مختلف دیده می‌شود. همچنین خواندن سوره‌های چهارقل برای در امان ماندن از چشم زخم توصیه شده است؛ بنابراین بسیاری از اعمالی که افراد سودجو تحت عنوان راه‌های دفع چشم زخم عنوان می‌کنند (مثل شکستن تخم‌مرغ یا زدن به تخته!) کاملاً نادرست است. ضمن این که اعتقاد اسلام به چشم زخم به این معنا نیست که هر کسی چنین قدرتی داشته باشد بلکه ممکن است در هر شهر یا منطقه‌ای فقط تعداد انگشت شماری چنین ویژگی داشته باشند.

شیخ عباس قمی در کتاب مفاتیح‌الجنان خواندن دعای زیر را برای در امان ماندن از چشم زخم توصیه کرده است:

«اَللّهُمَّ رَبَّ مَطَرٍ حابِسٍ وَ حَجَرٍ یابِسٍ وَ لَیْلٍ دامِسٍ وَ رَطْبٍ وَ یابِسٍ رُدَّ عَیْنَ الْعایِنِ عَلَیْهِ فی کَبِدِهِ وَ نَحْرِهِ وَ مالِهِ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَری مِنْ فُطُورٍ ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ یَنْقَلِبْ اِلَیْکَ الْبَصَرُ خاسِئاً وَ هُوَ حَسیرٌ.»