نویسنده: ابوالفضل ناظمی
بروزرسانی: 8 آذر 1400
ستاره | سرویس مذهبی – اگر نمی‌دانید که تواضع چیست و چه فرقی با ذلت دارد؟ یا این که چرا افراد تملق می‌کنند؟ باید این مقاله ستاره را حتماً بخوانید. ستاره در اینجا برای شما انواع تواضع را تعریف می‌کند و نشانه‌های تواضع را بیان می‌کند و آیات و احادیث مرتبط با این موضوع را بازگو می‌کند.
تواضع چیست؟
تواضع از کلمه وضع به معنی فرو نهادن گرفته شده است. معنی تواضع از نظر اخلاقی آن است که انسان خودش را در برابر خدا و خلق خدا پایین‌تر از موقعیتی که دارد قرار دهد و فروتنی داشته باشد. تواضع بر خلاف تکبر و فخر فروشی و از جمله فضائل اخلاقی می‌باشد.
نشانه‌های تواضع در اسلام
از جمله نشانه‌های تواضع عبارت‌اند از:
- خوش‌رویی با مردم
- خوش برخوردی در برابر مردم
- روبرو شدن با مردم با روی باز
- جدا شدن از مردم با روی محبت‌آمیز
انواع تواضع
دو نوع تواضع وجود دارد:
۱. تواضع در برابر خدا که شامل تواضع در برابر دستوران خدا و انبیای الهی می‌باشد. این نوع از تواضع عالی‌ترین و مهم‌ترین درجه از تواضع است.
۲. تواضع در برخورد با مردم. علامه نراقی درباره این نوع از تواضع گفته است: «تواضع عبارت است از شکسته نفسی، که نگذارد آدمی خود را بالاتر از دیگری ببیند و لازمه آن، کردار و گفتار چندی است که دلالت بر تعظیم دیگران و اکرام ایشان می‌کند.»
تأثیرات تواضع بر فرد و جامعه
وجود تواضع در بین افراد موجب:
- گسترش ارزش‌ها
- ایجاد شرافت و کرامت
- زینت انسان‌های والا
- وقار و آرامش و رفعت مقام
- جوشش چشمه‌های حکمت در روح و روان
- دوستی و سلامتی
- وفور نعمت
- شکست شیطان
- افزایش عقل و درایت
و… می‌شود.
چند نمونه از رفتارهای متواضعانه
آنچه که در ادامه می‌خوانیم برگرفته از روایات معصومین (ع) درباره رفتارهایی است که تواضع فرد را نشان می‌دهد:
- نشستن در قسمت پایین مجلس
- پیشی گرفتن در سلام کردن
- بلند سلام کردن
- اجتناب از خودنمایی
- تعریف نکردن از خود
- عدم تمایل به تعریف دیگران از خود
- رعایت تساوی در احترام به فقیر و ثروتمند
- مقدم داشتن دیگران بر خود در صف نماز و در مسیر راه و در نشستن در مجالس
- بدرقه کردن افراد هنگام جدایی
تواضع‌های نابجا
گاهی پیش می‌آید که لازم است انسان به جای تواضع، تکبر داشته باشد و چه بسا که تواضع در آن موارد منفی و نابجا شمرده می‌شود. مثلاً در رویارویی با دشمنان داشتن تکبر خوب است و نشان دادن تواضع منفی.
تفاوت تواضع و ذلت
اسلام به کسی اجازه نمی‌دهد که در برابر دیگران به اسم تواضع خودش را خوار و حقیر کند و کرامت انسانی‌اش را از بین ببرد.فیض کاشانی در این باره می‌گوید:
«تواضع مانند سایر صفات اخلاقی دارای دو طرف افراط و تفریط است و تواضع حد وسط آن، حد بین افراط و تفریط (تکبر یا پذیرش ذلت و پستی) است. آنچه به عنوان تواضع، پسندیده است، همان کوچکی کردن بدون پذیرش ذلت است. به عنوان مثال: کسی که سعی دارد بر امثال خود برتری جوید و آن‌ها را پشت سر اندازد، متکبر است و کسی که خود را بعد از آن‌ها قرار دهد، متواضع است، ولی اگر پاره‌دوزی بر دانشمند بزرگی وارد شود، دانشمند از جای خود برخیزد و او را بر جای خود بنشاند و کفش او را بردارد و پیش پای او جفت کند، این روش، تواضع نیست بلکه یک نوع تذلل نکوهیده است.»
پیامبر (ص) درباره پذیرفتن ذلت فرمودند:
«کسی که نزد ثروتمندی بیاید و در برابر او به خاطر به دست آوردن آنچه در اختیار او است، فروتنی کند، دوسوم دینش از بین می‌رود.»
و از امام صادق (ع) هم روایت است که فرمود:
«چقدر برای انسان باایمانی زشت است که میل و علاقه او به چیزی، او را به ذلت و خواری بکشاند!»
لازم به ذکر است که تملق و چاپلوسی هم نوعی ذلت به شمار می‌رود و زاییده حرص و طمع انسان است.
تواضع و فروتنی در قرآن
دز آیه ۱۸ سوره لقمان آمده است:
«وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا ۖ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ»
«(پسرم!) با بی‌اعتنایی از مردم روی مگردان و مغرورانه بر زمین راه مرو که خداوند هیچ متکبر مغروری را دوست ندارد.»
در این آیه از تعبیر «لا تصعر» برای تواضع نکردن استفاده شده است و نشان می‌دهد که نداشتن تواضع در انسان نوعی بیماری به حساب می‌آید. «صعر» یک نوع بیماری است که بر اثر آن شتر مبتلا گردن خود را کج می‌کند.
همچنین در آیه ۳۵ سوره احزاب، خشوع (تواضع) به عنوان یکی از ویژگی‌های مؤمنان ذکر شده است:
«إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِينَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِينَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِينَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِينَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِينَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِينَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِينَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيرًا وَالذَّاكِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا»
«به یقین، مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان با ایمان و زنان با ایمان، مردان مطیع فرمان خدا و زنان مطیع فرمان خدا، مردان راست‌گو و زنان راست‌گو، مردان صابر و شکیبا و زنان صابر و شکیبا، مردان با خشوع و زنان با خشوع، مردان انفاق کننده و زنان انفاق کننده، مردان روزه‌دار و زنان روزه‌دار، مردان پاک‌دامن و زنان پاک‌دامن و مردانی که بسیار به یاد خدا هستند و زنانی که بسیار یاد خدا می‌کنند، خداوند برای همه آنان مغفرت و پاداش عظیمی فراهم ساخته است.»
و در آیه ۶۳ سوره فرقان می‌خوانیم:
«وَعِبَادُ الرَّحْمَٰنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا»
«بندگان (خاص خداوند) رحمان، کسانی هستند که با آرامش و بی‌تکبر بر زمین راه می‌روند و هنگامی که جاهلان آن‌ها را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گویند) به آن‌ها سلام می‌گویند (و با بی‌اعتنایی و بزرگواری می‌گذرند).»
تواضع در روایات
لقمان (ع) خطاب به پسرش:
- «در برابر حق، تواضع کن تا خردمندترین انسان‌ها گردی.»
پیامبر اکرم (ص):
- «کسی که فروتنی کند، چنین کسی نزد خود ناچیز است ولی در چشم مردم، بزرگ می‌باشد.»
امام علی (ع):
- «چه خوب است تواضع و فروتنی ثروتمندان در برابر فقرا، برای رسیدن به پاداش الهی.»
- «با تواضع و فروتنی، امور مختلف زندگی سامان می‌یابد و منظم می‌شود.»
- «خداوند تکبر ورزیدن را برای همه پیامبران منفور شمرده است و تواضع و فروتنی را بر ایشان پسندیده. آن‌ها گونه‌ها را بر زمین می‌گذاردند و صورت‌ها را بر خاک می‌ساییدند و پر و بال خویشتن را برای مؤمنان می‌گسترانیدند.»
امام باقر (ع):
- «تواضع آن است که به کمتر از جایگاه شایسته خود در مجلس قناعت کنی و هنگام ملاقات با کسی، در سلام کردن پیشی بگیری و در گفتگوها از جروبحث پرهیز کنی، گرچه حق با تو باشد.»
امام رضا (ع):
- «تواضع دارای درجاتی است، یکی از آن درجات این است که انسان موقعیت نفس خود را بداند و آن را با قلب سالم در همان جایگاه قرار دهد و برای دیگران همان را بپسندد که برای خود می‌پسندد، هرگاه از کسی بدی دید، آن را با نیکی پاسخ دهد، خشم خود را فرو برد، از گناهان مردم بگذرد و آن‌ها را مورد عفو قرار دهد، خداوند نیکوکاران را دوست دارد.»
