روز بزرگداشت حکیم عمر خیام

روز بزرگداشت حکیم عمر خیام نیشابوری شاعر، فیلسوف، ریاضیدان، منجم و طبیب مشهور ایرانی روز ۲۸ اردیبهشت زادروز اوست. علم و رباعیات و اشعار خیام وی را در سراسر جهان مشهور کرده‌است.

ستاره | سرویس عمومی – خیام نیشابوری از بزرگان علم و ادب ایران زمین، شاعر، فیلسوف، ریاضیدان، منجم و طبیب مشهور اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم است که به قولی در ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ خورشیدی به دنیا آمد. حکیم ابوالفتح عمر بن ابراهیم از آنجا که افکار عمیق فلسفی خود را در قالب رباعیات فصیح درآورد و ابیاتی سرود که نمونه بارزی از فصاحت و روانی و بلندی معنا باشند، به عنوان شاعری خردگرا در سراسر جهان مشهور است. ۲۸ اردیبهشت روز بزرگداشت حکیم عمر خیام در تقویم ایران ثبت شده است.

روز بزرگداشت حکیم عمر خیام

 

روز بزرگداشت حکیم عمر خیام

به دلیل شهرت عالم‌گیر حکیم عمر خیام، کتاب‌ها، رساله‌ها و مقاله‌های بسیاری درباره وی به تحریر درآمده است، اما در غالب این آثار عمدتا به جنبه شاعری و رباعیات او پرداخته شده و بُعد فلسفی، کلامی و مذهبی تالیفات او به صورت بایسته مورد بررسی و تحلیل قرار نگرفته است. از این رو خیام در روزگار ما بیشتر به عنوان شاعر و رباعی‌سرا شناخته شده تا حکیم و فیلسوف و دانشمند و عالم دین، حال آن که وی در عصر خویش به عنوان فیلسوف و منجم و ریاضیدان و حتی عالم دین شناخته می‌شد نه به عنوان شاعر، چنان که لقب امام، حکیم، حجة الحق و… که در کتاب‌های معاصران خیام درباره او به کار رفته است، گواه چنین اشتهاری است. وی‌ در واقع‌ فیلسوف‌ و ریاضیدانی‌ بزرگ‌ بود که‌ در طول‌ عمر دراز خویش‌ کشفیات‌ مهمی‌ در ریاضیات‌ و نجوم‌ انجام‌ داد.

ساقی، گل و سبزه بس طربناک شده‌است 
دریاب که هفته دگر خاک شده‌است

          می نوش و گلی بچین که تا درنگری         
گل خاک شده‌ است و سبزه خاشاک شده‌است

                                                              خیام

 

حکیم عمر خیام ، اشعار خیام ،‌ بزرگداشت خیام

 

زندگی حکیم عمر خیام نیشابوری

زندگی‌ حکیم‌ همچون‌ عقاید و اندیشه‌های‌ ژرف‌ و پوینده‌ او در هاله‌ای‌ از ابهام‌ فرو رفته‌ است‌ و افسانه‌هایی‌ که‌ به‌ این‌ دانشمند بزرگ‌ نسبت‌ داده‌اند حقایق‌ و زندگی‌ او را تا حدودی‌ با داستانهایی‌ غیر واقعی‌ درآمیخته‌ است‌. بنابر شواهد خیام‌ در ۲۸ اردیبهشت سال‌ ۴۳۹ ه.ق‌ در نیشابور، شهری‌ که‌ به‌ آن‌ عشق‌ می‌ورزید و بخش‌ مهمی‌ از ایام‌ عمرش‌ را در آن‌ گذارند، به‌ دنیا آمده‌ است‌. دوران‌ کودکی‌ و نوجوانی‌ حکیم‌ نیز کاملا مشخص‌ نیست‌ ولی‌ بطور قطع‌ وی‌ مطالعات‌ خود در زمینه‌ علوم‌ معمول‌ آن‌ روز را در نیشابور سپری‌ کرده‌ و به‌ سبب‌ نبوغ‌ ذاتی‌ و ذهن‌ خلاق‌ و استعداد والای‌ خویش‌ به‌ دستاوردهای‌ شگرفی‌ نایل‌ آمده‌ است‌.

حکیم‌ عمر خیام‌ ظاهرا پس‌ از کسب‌ علوم‌ و معارف‌ عصر خویش‌ رهسپار سمرقند گشت‌ و در این‌ شهر مورد توجه‌ امیر قرخانیان‌ شمس‌الملک‌ نصربن‌ ابراهیم‌ قرار گرفت‌ و رساله‌ معروف‌ خود درباره‌ جبر را نیز در همین‌ زمان‌ به‌ رشته‌ تحریر در آورد.

خیام‌ سپس‌ عازم‌ اصفهان‌شد و به‌ خدمت‌ ملکشاه‌ سلجوقی‌ درآمد و به‌ اصلاح‌ تقویم‌ ایرانی‌ و بنای‌ رصدخانه‌ای‌ در اصفهان‌ همت‌ گماشت‌.سلطان‌ ملکشاه‌ در دوره‌ سلطنت‌ خویش‌ حکیم‌ جوان‌ را سخت‌ گرامی‌ داشت‌ و امکانات‌ فراوانی‌ برای‌ فعالیت‌های‌ علمی‌ در اختیار خیام‌ گذاشت‌. پس‌ از روی‌ کار آمدن‌ سلطان‌ سنجر سلجوقی‌ حکیم‌ عمر خیام‌ که‌ در زمره‌ ندمای‌ خاص‌ سلطان‌ ملکشاه‌ بود به‌ خدمت‌ وی‌ درآمد و حتی‌ سلطان‌ را که‌ دچار آبله‌ سختی‌ شده‌ بود مورد معالجه‌ و درمان‌ قرارداد ولی‌ سنجر هیچگاه‌ نظر مساعدی‌ نسبت‌ به‌ خیام‌ نداشت‌. از این‌ روی‌ وی‌ مدتی‌ کوتاه‌ پس‌ از بر تخت‌ نشستن‌ سلطان‌ سنجر به‌ زادگاه‌ خویش‌ نیشابور بازگشت‌ و باقیمانده‌ عمرش‌ رادر این‌ شهر به‌ انزوا و گوشه‌ نشینی‌ گذارند. حوادث‌ اواخر عمر خیام‌ ناقص‌ و ناکافی‌ است‌.

در فاصله‌ شانزده‌ سال‌ آخر عمر حکیم‌ کمتر اطلاعی‌ از زندگی‌ وی‌ در دست‌ است‌. خیام‌ ظاهرا کماکان‌ به‌ مطالعه‌ و تدریس‌ مشغول‌ بوده‌ و بویژه‌ کتابهای‌ فلسفی‌ ابوعلی سینا را، که‌ او را استاد خود می‌دانسته‌ است‌، عمیقا مطالعه‌ و بررسی‌ می‌کرده‌ است‌.

حکیم عمر خیام اگرچه‌ در حال‌ حاضر بیشتر به‌ سبب‌ رباعیات‌ شیرینش‌ معروف‌ گشته‌ است‌ ولی‌ چندان‌ شعر و شاعری‌ را جدی‌ نمی‌گرفت‌ و شاید تا حدودی‌ نیز شان‌ خود را بالاتر از پرداختن‌ به‌ سرایش‌ شعر می‌دانسته‌ است‌. در واقع بیان نظم در آثار خیام برای بیان مفاهیم فلسفی خاص خود او بوده است نه سرودن شعر. مورخان‌ با وجود اینکه‌ استعداد و نبوغ‌ حکیم‌ را در علوم‌ مختلف‌ اعم‌ از عقلی‌ و نقلی‌ و ریاضی‌ونجوم‌ ستوده‌اند ولی‌ وی‌ را در تعلیم‌ و انتشار دانش‌ ژرفی‌ که‌ در سینه‌ خود داشته‌ بخیل‌ دانسته‌اند و از قرار معلوم‌ حکیم‌ چندان‌ توجهی‌ به‌ تربیت‌ شاگردان‌ برجسته‌ و نگارش‌ کتابهای‌ علمی‌ نداشته‌ است‌.

بزرگترین‌ فعالیت‌ نجومی‌ حکیم‌ عمر خیام‌ محاسبه‌ و تعیین‌ جدول‌ موسوم‌ به‌ تقویم‌ جلالی‌ بود که‌ در سال‌ ۴۷۶ ه.ق‌ به‌ دستور سلطان‌ جلال‌ الدین‌ ملکشاه‌ سلجوقی‌ مامور انجام‌ آن‌ گشت‌ و به‌ همراهی‌ گروهی‌ از دانشمندان‌ مطالعاتی‌ درخصوص‌ تأسیس‌ رصدخانه‌ای‌ بزرگ‌ انجام‌ داد.

 

حکیم عمر خیام نیشابوری ، زندگینامه خیام ، اشعار خیام

 

حکیم‌ در فلسفه‌ اسلامی‌ و فلسفه‌ یونانی‌ نیز تبحر خاصی‌ داشت‌ و اصول‌ پیچیده‌ فلسفه‌ یونانی‌و افکار وعقاید علما بزرگ‌ یونان‌ را با زبانی‌ ساده‌ به‌ شاگردان‌ خود می‌آموخت‌. خیام‌ در فلسفه‌ دارای‌ بینش‌ ژرفی‌ بود و معتقدات‌ دینی‌ خود را نیز با همین‌ بینش‌ مورد بررسی‌ قرار می‌داد. در اشعار خیام‌ که‌ سالها پس‌ از مرگ‌ او منتشر شدافکار فلسفی‌ او که‌ تصویری‌ روشن‌ و شفاف‌ از پوینده‌ای‌ شک‌ اندیش‌، آگاهی‌ ناخرسند از محدودیت‌های‌ روش‌ علمی‌،عالمی‌ که‌ به‌ عبث‌ در جستجوی‌ یافتن‌ تبیین‌ عقلی‌ تناقضات‌ زندگی‌ و مرگ‌ و آفرینش‌ و انهدام‌ و ترکیب‌ و گسیختگی‌ و وجود و عدم‌ می‌باشد به‌ خوبی‌ جلوه‌گر است‌. بعضی‌ از دانشمندان‌ معتقدند برخی‌ از عقاید فلسفی‌ خیام‌ همچون‌ شک‌ درباره‌ وجود خدا و جهان‌ دیگر و بقای‌ روح‌ و قیامت‌ ذهن‌ این‌ فیلسوف‌ را از یقین‌ مذهبی‌ باز می‌داشت‌ و لذا دردوره‌ حیات‌ خویش‌ مورد تنفر و حتی‌ تکفیر فقها و علماء بود.

علاوه‌ بر علماء قشری‌ و متعصب‌، عرفا و صوفیان‌ زمان‌ خیام‌ نیز علیرغم‌ برخی‌ تشابهات‌ فکری‌ تمایل‌ چندانی‌ به‌ او نداشتند. بعدها پس‌ از مرگ‌ خیام‌ و انتشار برخی‌ رباعیات‌ منسوب‌ به‌ او شک‌ و بدبینی‌ صوفیان‌ و عرفای‌ مشهوری‌ همچون‌ نجم‌الدین‌ دابه‌ (فوت‌ در سال‌ ۶۵۴ه.ق‌) و فرید الدین‌ عطار نیشابوری‌ (۵۳۷ ـ۶۱۷ ه.ق‌) نیز علیه‌ خیام‌ برانگیخته‌ شد و آنان‌ وی‌ را دانشمندی‌ دانستند که‌ در تمام‌ زندگیش‌ عقل‌ را بر کشف‌ و شهود ترجیح‌ می‌داد.

مضمون‌ عمده‌ اشعار منسوب‌ به‌ حکیم عمر خیام‌ همچون‌ عقاید فلسفی‌ وی‌ توجه‌ به‌ مرگ‌ و فنا، شک‌ و حیرت‌، افسوس‌ از گذر عمر و… است‌. (گذر عمر در شعر شاعران فارسی زبان) اشعار فعلی‌ منسوب‌ به‌ خیام‌ بیش‌ از هزار رباعی‌ را در بر می‌گیرد ولی‌ اکثر محققان‌ تنها ۱۰۰ رباعی‌ را از آن‌ شاعر دانسته‌ و سایر اشعار را اگرچه‌ تفاوت‌ چندانی‌ با رباعیات‌ واقعی‌ خیام‌ ندارند سروده‌ برخی‌ از شاعران‌ و عارفان‌ زمان‌ وی‌ و اندکی‌ پس‌ از مرگ‌ خیام‌ دانسته‌اند که‌ بدلیل‌ گستاخی‌ و زیاده‌روی‌ در ابراز عقاید فلسفی‌ خود این‌ رباعیات‌ را به‌ حکیم‌ خفته‌ در خاک‌ نسبت‌ داده‌ و خود را از مجازات‌های‌ سخت‌ احتمالی‌ که‌ ممکن‌ بود دامن‌ گیرشان‌ شود رهانیده‌اند.

رباعیات‌ خیام‌ در قرن‌ نوزدهم‌ توسط ادوارد فیتز جرالد شاعر بزرگ‌ انگلیسی‌ و در نهایت‌ هنرمندی‌ به‌ زبان‌ انگلیسی‌ ترجمه‌ شد و مورد استقبال‌ شدید محافل‌ علمی‌ و ادبی‌ اروپا قرار گرفت‌ به‌ صورتی‌ که‌ رباعیات‌ خیام‌ در مدتی‌ کوتاه‌ به‌ زبان‌های‌ ایتالیایی‌، روسی‌، فرانسوی‌، آلمانی‌، عربی‌، ترکی‌ و ارمنی‌ و اسپانیایی‌ نیز ترجمه‌ شد و این‌ دانشمند ایرانی‌ شهرتی‌ جهانی‌ یافت‌.

 

بر خیر و مخور غم جهان گذران
خوش باشو دمی به شادمانی گذران

در طبع جهان اگر وفایی بودی
نوبت به تو خود نیامدی از دگران خیام

 حکیم عمر خیام

یادتون نره این مقاله رو به اشتراک بگذارید.
وب گردی:
مطالب مرتبط

نظر خود را بنویسید