بیوگرافی احمد شاملو؛ شاعر بزرگ معاصر

ستاره | سرویس چهره ها – شاملو درباره خودش می‌گوید: «آثار من؛ خود، بیوگرافی کامل است. من به این حقیقت معتقدم که شعر، برداشت‌هایی از زندگی نیست، بلکه یکسره خود زندگی است.» شعر‌های شاملو را تا چه حد خوانده و دوست دارید و از او و زندگی شاعرانه اش چقدر می‌دانید؟ برای آشنایی بیشتر با شاملو؛ شاعر بزرگ و تاثیر گذار معاصر با ما همراه باشید.

بیوگرافی احمد شاملو

احمد شاملو در ۲۱ آذرماه سال ۱۳۰۴ در تهران به دنیا آمد. او دومین فرزند از شش فرزند خانواده بود. پدر خانواده ارتشی بود و به خاطر ماموریت‌های او، به شهر‌های مختلفی نقل مکان می‌کردند. شاملو در این نقل مکان‌ها به فرهنگ عامه علاقمند می‌شود و شیوه‌ی مراجعه به فرهنگ آنندراج را از پدربزرگ مادری خود (میرزا شریف‌خان) می‌آموزد و ضبط کلمات و اصطلاحات عامیانه را کم و بیش از همان زمان آغاز می‌کند. همچنین او در نوجوانی آموختن زبان فرانسوی را نیز آغاز می‌کند. همین امر او را با «شعر سپید فرانسوی» یا «شعر منثور» آشنا می‌کند که موجب تحول عمیقی در شاعری او و سپس در شعر فارسی می‌گردد.

شاملو در جوانی به فعالیت‌های سیاسی رو می‌آورد و در سال ۱۳۲۲ در هجده سالگی دستگیر می‌شود و نزدیک به دو سال زندانی می‌شود. پس از آزادی تحصیلات چهارم دبیرستان را ادامه می‌دهد، اما با به قدرت رسیدن پیشه‌وری و جبهه‌ی دموکرات آذربایجان اتفاقی می‌افتد تا او به تهران بازگردد و برای همیشه ترک تحصیل کند؛ در آن سال احمد شاملو به همراه پدرش دستگیر می‌شود و به مدت دو ساعت جلوی جوخه‌ی اعدام قرار می‌گیرند تا از مقام‌های بالا کسب تکلیف کنند. شاملو با حزب توده و مرتضی کیوان آشنا می‌شود و در سال ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۳ نیز به مدت یک سال زندانی می‌شود. همان سالی که مرتضی کیوان به جوخه اعدام سپرده می‌شود و شاملو بعدا یکی از زیباترین شعر‌های خود را در سوگ او و توصیف آن سال می‌گوید:

سالِ خونِ مرتضا…

شاملو بعد‌ها از حزب توده اعلام برائت می‌کند. در سال‌های قبل از انقلاب اسلامی به عنوان اعتراض به سیاست‌های دولت ایران، کشور را ترک و به امریکا سفر می‌کند اما پس از انقلاب به ایران باز می‌گردد. پیش از این نیز او چندین سفر خارجی برای سخنرانی و شعرخوانی به آمریکا و ایتالیا داشته و قبلا برای درمان و عمل جراحی آرتروز گردن نیز به پاریس رفته بود. سفر‌های خارجی او برای سخنرانی و شرکت در سمینار‌ها ادامه می‌یابد، اما سرانجام در سال ۱۳۷۰ پس از سه سال دوری از وطن به ایران باز می‌گردد و دیگر تا آخر عمر کشورش را ترک نمی‌کند. شاملو غیر از شعر، آثار تحقیقی و ترجمه‌هایی نیز از خود به جا می‌گذارد. همچنین او در زمینه ادبیات عامیانه (فولکلور) نیز فعالیت‌های ارزشمندی کرده است.

شاملو در روزهای بیماری 

روند شاعری احمد شاملو 

شاملو در سال ۱۳۲۵ بخشی از شعر «ناقوس»نیما یوشیج را می‌خواند و برداشتش از شعر دگرگون می‌گردد. در همان سال نیما را ملاقات می‌کند و از آن پس یکی از شاگردان پر و پا قرص او می‌شود. مجموعه‌های اولین شاملو در قالب نیمایی است. اما شاملو پس از آشنایی با شعر شاعران انقلابی در جهان همچون پل الوار و لویی آراگون فرانسوی، لورکا اسپانیایی و مایاکوفسکی روسی تحت تاثیر قرار می‌گیرد و با شعر منثور یا بی وزن روبرو می‌شود. شعر‌های مجموعه «هوای تازه» او تلاشی برای فاصله گرفتن از سبک نیمایی محسوب می‌شود. در واقع شاملو نخستین بار در شعر «تا شکوفهٔ سرخ یک پیراهن» که در سال ۱۳۲۹ با نام «شعر سفید غفران» منتشر شد رسما «وزن» را رها کرد و به صورت پیشرو، سبک نویی را در شعر معاصر فارسی بینان نهاد که امروزه با عنوان شعر شاملویی، شعر سپید و شعر منثور از آن نام برده می‌شود و یکی از رایج‌ترین قالب‌های شعر فارسی است. 

شاملو درباره شعر بی وزن می‌گوید: امروز خواننده شعر می‌داند که وجه امتیاز شعر از ادبیات، تنها و تنها منطق شاعرانه‌ است، نه وزن و قافیه و صنعت‌های کلامی.

دکتر شفیعی کدکنی درباره تاثیر شاملو بر شعر فارسی می‌گوید: «اگر شعر امروز فارسی می‌تواند در کنار شعر‌های رایج در ادبیات معاصر جهان از حضور خود شرمگین نباشد، به برکت تأثیرپذیری‌های خلاق نسل شاملو و شخص شاملو از شعر فرنگی است.»

همچنین ضیاء موحد (شاعر و استاد فلسفه) معتقد است امروزه تأثیر شعر شاملو بر شعر معاصر ایران از تأثیر شعر نیما بیشتر مشهود است.

شعر شاملو با وجود اینکه فاقد وزن عروضی است؛ سرشار از قافیه‌ها و موسیقی درونی است. زبان او تلفیقی از سادگی و پیچیدگی است و او با هنرمندی واژگان کلاسیک و ادیبانه را در کنار واژگان معمول و عامیانه می‌نشاند و زبانی منحصر به فرد ایجاد می‌کند. ترکیب سازی و تصاویر و تعابیر بکر و تازه از ویژگی‌های دیگر شعر شاملوست. شعر‌هایی که سراسر بر محور انسان گرایی و عشق و شعر درباره آزادی و حماسه می‌چرخد.  

از چپ به راست: مرتضی کیوان، احمد شاملو، نیما یوشیج، سیاوش کسرایی، هوشنگ ابتهاج

ازدواج و همسران شاملو

شاملو در سال ۱۳۲۶ در سن بیست و دو سالگی با اشرف‌الملوک اسلامیه ازدواج کرد. هر چهار فرزند او، (سیاوش، سامان، سیروس و ساقی) حاصل این ازدواج هستند. این ازدواج دیری نمی پاید که به جدایی می‌انجامد. شاملو پس از یک دهه در سال ۱۳۳۶ با طوسی حائری ازدواج می‌کند. دومین ازدواج شاملو نیز ، همچون نخستین ازدواج، مدت زیادی دوام نمی‌آورد و چهار سال بعد در ۱۳۴۰ از همسر دوم خود نیز جدا می‌شود. اما آشنایی و ازدواج شاملو با آیدا سرکیسیان در سال ۱۳۴۳ ، تحول عمیقی در او و شعرها و زندگی اش ایجاد می کند. شاملو تا پایان عمر خود، عاشقانه در کنار آیدا به سر می برد.

شاملو و آیدا در روزگار کهنسالی

عشق آیدا و شاملو

شاملو در چهاردهم فروردین سال ۱۳۴۱ با “آیدا سرکیسیان” آشنا می شود. این آشنایی تاثیر عمیقی بر زندگی او دارد و نقطه عطفی در زندگی او به شمار می رود. از این پس شاملو در برتری کامل آفرینش هنری به سر می‌برد و دوره ی جدیدی از فعالیت‌های ادبی او آغاز می شود. آیدا و شاملو در فروردین ۱۳۴۳ ازدواج و تا آخر عمر در کنار یكدیگر زندگی كردند. شاملو در همین سال دو مجموعه شعر سپید عاشقانه به نامهای “آیدا در آینه” و “لحظه‌ها و همیشه” را منتشر كرد و سال بعد نیز مجموعه‌ ای به نام” آیدا، درخت و خنجر و خاطره” منتشر گردید که سرشار از اشعار عاشقانه شاملو و مجموعه ای از شعر عاشقانه شاملو برای آیدا است.

فرزندان شاملو و اختلاف با آیدا بر سر میراث 

با وجود نظر آیدا همسر سوم شاملو، مبنی بر دست نخورده ماندن ترکیب خانه شاملو و تبدیل آن به موزه شاعر ملی ایران، فرزند بزرگ شاعر (سیاوش) با استخدام سه کارشناس حقوقی، میراث شاملو از جمله کتابخانه، دستخط‌های شاعر و اثاثیه منزل او را قیمت گذاری کرد تا با پرداخت سهم آیدا، بقیه این اموال را تصاحب کند! فرزند دوم شاملو (سیروس شاملو) نیز مدتی در وبلاگ شخصی اش سخنانی بر علیه پدرش می نوشت و او را آدمی دمدمی مزاج و مالیخولیایی می دانست که بسیاری از نظراتش در مورد شاعران دیگر با نظر واقعی او مطابقت نداشته و صرفا چاپلوسی بوده است. او همچنین به انتقاد و گاهی توهین به آیدا همسر شاملو نیز پرداخته بود.

خانه احمد شاملو در دهکده فردیس کرج، سرانجام در سال ۱۳۹۵ ثبت ملی شد و  در حال حاضر به عنوان موزه و با نام «بنیاد الف. بامداد» فعالیت می‌کند.

فرزند شاملو و آیدا سرکیسیان

کتاب یادنامه احمد شاملو (من بامدادم سرانجام)

کتاب «من بامدادم سرانجام» (یادنامۀ احمد شاملو) به‌کوشش سعید پورعظیمی با هدف شناخت اوج و فرودِ شعر و اندیشه و شخصیت این شاعر منتشر شده است. سعید پورعظیمی درباره این کتاب با اشاره به اینکه بعضی منتقدان با دشمنی و کینه درباره شاعری نظر می دهند و یا از او بت می سازند گفته است که سعی کرده نگاهی منطقی و بدون حب و بغض داشته باشد و اظهار داشته: هدف من این بود که اوج و فرودِ شعر و اندیشه و شخصیت شاملو را در این کتاب ببینیم. در این کتاب به‌تفصیل دربارۀ زندگی و شخصیت و شعرها و ترجمه‌ها و کتاب کوچه و داستان‌ها و روزنامه‌نگاریِ او و حتی سخنرانی‌ پُرسر و صدایش در برکلی آمریکا سخن گفته شده است.همچنین این کتاب شامل اسناد و عکس های دیده نشده ای از زندگی شاملوست. کتاب یادنامه شاملو در انتشارات هرمس به چاپ رسیده است. 

کتاب گفت‌وگو با آیدا درباره شاملو (بام بلند همچراغی)

یک نمونه از اشعار شاملو

شعرهای شاملو سرشار از مفاهیم انسانی از جمله عشق و آزادی است. برخی دیگر نیز مانند شعر بهار از شاملو در وصف طبیعت گفته شده اند. انتخاب شعری زیبا از میان انبوه شعرهای بی نظیر او کار آسانی نیست. با این وجود شعری از مجموعه «دشنه در دیس» او با نام «ترانۀ بزرگ ترین آرزو» را با هم می خوانیم. 

آثار احمد شاملو

دفترهای شعر

تمام دفتر شعرهای شاملو در کتاب «مجموعه اشعار شاملو» انتشارات نگاه گردآوری و منتشر شده است. همچنین ترجمه هایش از اشعار شاعران جهان، نمایشنامه ها و ترجمه قصه ها و داستان های کوتاه را انتشارات نگاه به صورت چند جلدی منتشر کرده است. 

• آهنگ‌های فراموش‌شده
• قطع‌نامه (مجموعه‌شعر)
• باغ آینه
• لحظه‌ها و همیشه
• آیدا در آینه
• آیدا، درخت و خنجر و خاطره
• ققنوس در باران
• مرثیه‌های خاک
• شکفتن در مه
• ابراهیم در آتش
• دشنه در دیس
• ترانه‌های کوچک غربت
• مدایح بی‌صله
• در آستانه
• حدیث بی‌قراری ماهان

ترجمه ها

• نایب اول
• لئون مورنِ کشیش
• زنگار (خزه)
• پابرهنه‌ها
• دن آرام
• افسانه‌های هفتاد و دو ملت
• دماغ، سه قصه و یک نمایش‌نامه 
• افسانه‌های کوچک چینی
• زهرخند 
• سربازی از دوران سپری شده
• مرگ کسب و کار من است
• عیسایی دیگر، یهودایی دیگر
• شازده کوچولو
• دست به دست 
• پسران مردی که قلبش از سنگ بود 
• بگذار سخن بگویم 
• برزخ
• قصه‌های بابام
• جزیره
• ۸۱۴۹۰

فیلمنامه ها

• اول هیکل
• دختر کوهستان
• بن‌بست
• داغ ننگ
• همه سر حریف
• فرار از حقیقت
• بی عشق هرگز

تحقیق ها و تصحیح ها 

• کتاب کوچه (دایرةالمعارف فرهنگ عامیانه مردم ایران در چندین جلد)
• حافظ شیراز به روایت احمد شاملو (روایتی از دیوان حافظ در نگاه شاملو) [این کتاب مورد انتقاد حافظ‌پژوهانی چون بهاءالدین خرمشاهی و برخی دیگر قرار گرفته‌است.]
• افسانه‌های هفت گنبد به روایت احمد شاملو
• ترانه‌ها (رباعیات ابوسعید ابوالخیر، عمر خیام و شعرهای بابا طاهر) (تصحیح)
• هایکو، شعر ژاپنی (کتابی تحقیقی درباره نوعی از شعرهای ژاپنی به نام هایکو)

سخنرانی شاملو در دانشگاه برکلی

جوایز و افتخارات احمد شاملو

• ۱۳۵۱ جایزهٔ فروغ فرخزاد
• ۱۳۶۹ جایزهٔ Free Expression سازمان حقوق بشر نیویورک Human Rights Watch
• ۱۳۷۸ جایزهٔ استیگ داگرمن
• ۱۳۷۹ جایزهٔ واژه آزاد (هلند)