نویسنده: ندا علی‌خانی
بروزرسانی: 20 آبان 1402
اکثر ما این روزها در رسانه‌های اجتماعی حضور و فعالیت داریم. پرسش اینجاست که چقدر با آداب مواجهه با رسانه‌ها به خصوص رسانه‌های اجتماعی و نیز آداب حضور در فضای مجازی آشنایی داریم؟ ما برای مواجهه با رسانه‌ها به سوادها و مهارت‌های مختلفی نیازمندیم که از جمله این سوادهای نوین می‌توان به سوادهای رسانه ای، اطلاعاتی، خبری و بصری اشاره کرد. اما سواد رسانه ای چیست و آگاهی به این مسئله چه اثراتی بر شیوه‌ی استفاده‌ی ما از رسانه‌های اینترنتی دارد؟ برای بررسی دقیق این موضوع که در کتاب تفکر و سبک زندگی پایه هفتم آورده شده‌است، تا انتهای مطلب پیش رو با ما همراه شوید.
سواد رسانه ای چیست؟
سواد رسانه ای یک مفهوم جدیدی است که در سال‌های اخیر و با گسترش شبکه‌های اینترنتی گوناگون، مطرح شده‌است. مفهومی که شاید عده‌ای هنوز هم تعریف صحیحی از آن نداشته‌باشند. برای درک بهتر سواد رسانه ای لازم است که به بررسی دقیق دو واژه «سواد» و «رسانه» بپردازیم.
رسانه چیست؟
رسانه را می‌توان به طور خلاصه روشی ارتباطی برای انتشار و انتقال اطلاعات گوناگون به جامعه معرفی کرد. از گذشته تاکنون رسانه به شیوه‌های متفاوتی میان مردم وجود داشته‌است. زمانی که صحبت از «رسانه جمعی» می‌شود، منظور، آن شکلی از رسانه بوده که در زمانی کوتاه حجم گسترده‌ای از اطلاعات گوناگون را در اختیار تعداد زیادی از مخاطبین در سراسر دنیا قرار می‌دهد. نمونه‌ای از رایج‌ترین رسانه‌های جمعی عبارتند از:
- رسانه‌های اجتماعی (ابزارهایی مانند اینستاگرام و توئیتر که اطلاعات وسیعی را در بستر اینترنت انتقال می‌دهند)
- فیلم
- رادیو
- کتاب و روزنامه
- بازی‌های گوناگونی مانند بازی‌های ویدئویی، نرم‌افزار و ابزارهای گوناگونی برای بازی
- دستگاه‌های مبتنی بر هوش مصنوعی
سواد چیست؟
در کنار تعریف رایجی که بسیاری از ما از سواد داریم، تعریف دیگری که برای این واژه ارائه شده توانایی درک و تفسیر، شناسایی و برقراری ارتباطی صحیح است. لازمه‌ی دست‌یابی به این موارد توانایی خواندن، نوشتن، صحبت کردن و گوش‌دادن موثر است.
اکنون با بررسی دو واژه سواد و رسانه می‌توان سواد رسانه ای را توانایی درک و تفسیر اطلاعات دریافتی و ارائه پاسخ و رفتاری مناسب در مواجهه با آن تعریف کرد. برای رسیدن به این توانایی در ابتدا باید بدانیم که رسانه و سواد رسانه ای چه تاثیری بر زندگی و جامعه می‌گذارد.
اثرات آگاهی از سواد رسانه ای
با گسترش ابزارهای ارتباطی مانند گوشی‌های هوشمند و همچنین نرم‌افزارهایی مانند اینستاگرام و بسیاری از سایت‌های خبری، انسان‌ها توسط رسانه‌های مختلفی احاطه شده‌اند. آمارها نشان می‌دهد میانگین استفاده از رسانه‌های اجتماعی در جهان ۱۴۵ دقیقه در روز است. این به این معناست که ما به صورت مداوم در معرض دریافت حجم گسترده‌ای از اطلاعات گوناگون هستیم. اطلاعات، آموزش‌ها و اخباری که تاثیرات بسیاری بر زندگی گذاشته و علاوه بر جنبه‌های مثبت می‌توانند آسیب‌هایی به ویژه برای نسل جوان به همراه داشته‌باشند.
بیشتر بخوانید: روش های به کارگیری درست تلفن همراه و رایانه در زندگی روزانه
تاثیرات رسانه بر زندگی چه تفاوتی با پیام‌های رسانه دارد؟
موضوع دیگری که به درک بهتر سواد رسانه ای کمک می‌کند، آشنایی با دو مفهوم مهم تاثیرات رسانه و پیام‌های رسانه است.
پیام یک رسانه
پیام یک رسانه به معنی اطلاعاتی است که سازندگان حاضر در پشت پرده یک برنامه سرگرمی، آموزشی و یا تبلیغی در اختیار مخاطبان قرار می‌دهند. به عنوان مثال زمانی که یک تبلیغی را در یکی از شبکه‌های اجتماعی می‌بینید، هدف فروش محصول و اطلاعات است. این مسئله همان پیام رسانه بوده که به مخاطب انتقال می‌یابد.
تاثیرات رسانه
تاثیرات رسانه معیاری قابل ارزیابی بوده که در نتیجه‌ی پیام رسانه بررسی می‌شود. اما میزان و چگونگی این تاثیر به نحوه‌ی ارائه پیام و واکنش مخاطب بستگی دارد. به همین دلیل رسانه‌های جمعی اثرات بسیاری بر مخاطب، زندگی، روابط، نگرش و افکار او دارد. رسانه‌های جمعی توانایی شکل دادن به فرهنگ یک جامعه را هم دارند. اثرات رسانه‌ها به اندازه‌ای است که می‌تواند باورهای حاکم در جامعه و میان افراد را دگرگون کند.
چرا آگاهی از سواد رسانه ای اهمیت دارد؟
رسانه‌های اجتماعی می‌توانند حاوی آموزش‌های مفید، اطلاعاتی کاربردی در زمینه‌های گوناگون علمی و یا حتی سرگرمی، تبلیغات موردنیاز و بسیاری از نکات مثبت دیگر باشند که برای زندگی در عصر دیجیتال ضروری است. اما در کنار جنبه‌ی مثبت این ابزار، جنبه‌ی منفی هم وجود دارد که عدم آگاهی از سواد رسانه ای می‌تواند باعث اثرگذاری‌های مخربی بر جامعه شود. برخی از جنبه‌های منفی رسانه جمعی را در ادامه بررسی می‌کنیم:
۱. اطلاعات دروغین
با گسترش اینترنت و فضای مجازی، امکانی فراهم شده که افراد در سراسر جهان می‌توانند حجم وسیعی از اطلاعات و محتوای گوناگون و متنوعی را در زمانی کوتاه با مخاطبان خود به اشتراک بگذارند. این اتفاق اگرچه می‌تواند میزان ارتباطات میان افراد را گسترش دهد، اما باعث می‌شود راستی‌آزمایی اطلاعات دشوار شود. فرد منتشرکننده اطلاعات چه کسی است و یا چقدر محتوای منتشرشده مورد اعتماد خواهدبود، مسئله‌ای است که به راحتی نمی‌توان تشخیص داد. به یاد داشته‌باشید همین اطلاعات می‌توانند باعث شکل‌گیری نظرات و باورهای ما در زمینه‌های مختلفی همچون مسائل سیاسی، بهداشتی و اجتماعی شود. به همین دلیل داشتن سواد رسانه ای می‌تواند ما را در مسیر شناخت اخبار دروغین در مقابل اخبار واقعی یاری کند.
۲. تعصب رسانه ای
هر زمان که اطلاعات و اخباری در فضای مجازی و اینترنت منتشر شده، مخاطبان در پاسخ به این اخبار معمولا به دو گروه موافق و مخالف تقسیم می‌شوند. اختلاف نظرها منجر به جانب‌داری و سوگیری‌هایی در میان افراد گروه‌های مختلف با عقاید متفاوت می‌شود. این جانب‌داری‌ها در واقع همان تعصب رسانه ای است. معمولا خبرنگاران، گزارشگران و تهیه‌کنندگان اخبار و محتوا به ویژه در زمینه‌های سیاسی و علمی مطالب را به شیوه‌ای مطرح می‌کند که به حمایت از یک‌سری اشخاص می‌پردازد. از این رو عدم آگاهی ما از سواد رسانه ای باعث می‌شود افکارمان ناخواسته تحت تاثیر این جانب‌داری‌ها قرار گرفته و ما آن چیزی را قبول کنیم که تهیه‌کنندگان آن خبر می‌خواهند.
۳. آسیبهای سلامت روان
تحقیقات نشان می‌دهد استفاده بیش از اندازه از رسانه‌های اجتماعی ارتباط مستقیمی با بروز افسردگی و اضطراب دارد. خطری که برای سلامت روان جوانان یک تهدید جدی محسوب می‌شود. یکی از مهم‌ترین علت‌های این اتفاق مقایسه‌های فراوانی است که به واسطه دیدن عکس‌ها و محتوای منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام و فیس‌بوک انجام می‌شود. امروزه افراد زیادی که اینفلوئنسر نامیده می‌شوند، به واسطه اهداف تجاری و کسب درآمد محتوایی را منتشر می‌کنند که در اغلب اوقات نشان‌دهنده تصویری از یک زندگی آرمانی و بی‌نظیر است. تصویری که شاید با حقایق موجود در جامعه هم‌خوانی ندارد. اما عدم آگاهی و نبود سواد رسانه ای منجر به مقایسه و تاثیرگذاری‌های منفی و مخرب بر سلامت روان اکثریت افراد جامعه می‌شود.
۴. دسترسی به اینترنت و رسانه‌های اجتماعی
با وجود گسترش اینترنت در عصر حاضر، هنوز هم برخی نقاط جهان اینترنت پرسرعت، بخشی از نرم‌افزارها و ابزار لازم برای دسترسی به رسانه‌های اجتماعی را در اختیار ندارند. چنین افرادی با شبکه‌های اجتماعی و انواع محتواهای اینترنتی هم آشنایی نخواهندداشت. از این رو هر زمان که بتوانند در معرض این اخبار قرار گیرند، با مشکلات بسیاری مواجه می‌شوند. نمی‌توانند از صحت اطلاعات مطلع شوند. بنابراین این گروه از افراد هم به آموختن سواد رسانه ای نیاز دارند.
مهارت‌های لازم برای کسب سواد رسانه ای
برای دست‌یابی به سواد رسانه ای باید یک‌سری مهارت‌ها را بیاموزید. مهارت‌های ضروری برای آغاز این مسیر در ادامه آورده شده‌است:
۱. تجزیه و تحلیل محتوای رسانه ای
در عصر حاضر که با دنیایی از اطلاعات و اخبار گوناگون در فضای اینترنتی مواجه می‌شویم، باید بتوانیم به کمک سواد رسانه ای ارزیابی، تجزیه و تحلیل این اخبار به منظور دانستن سوگیری، صحت و ارتباط این اطلاعات را انجام دهیم. این مهارت را تجزیه و تحلیل رسانه ای می‌نامند. به کمک این مهارت با خواندن و دیدن یک محتوا پیش از پذیرش یا عدم پذیرش سریع آن، بررسی می‌کنیم که هدف از این انتشار چنین محتوایی چیست و چه تاثیری بر باورها و عقاید ما می‌گذارد؟
۲. تولید محتوا
همانطور که اشاره شد امروزه امکان انتشار خبر و تولید محتوای گوناگون در بستر اینترنت برای بسیاری از افراد فراهم است. محتوایی که می‌تواند به صورت فیلم، پادکست، کتاب و متن‌های کوتاه باشد. با تسلط بر سواد رسانه ای شما هم می‌توانید محتوای صحیح و مفیدی را منتشر کنید. محتوایی که می‌تواند جنبه‌ی آموزشی داشته‌باشد و اطلاعاتی مانند آموزش سواد رسانه ای را در اختیار افراد قرار دهد.
۳. عمل کردن بر اساس آگاهی و نظارت فردی
افرادی که به دانش سواد رسانه ای مسلط هستند، بدون تاثیرپذیری از جانب‌داری و اعمال نظر تهیه‌کنندگان اطلاعات در فضای مجازی، بر اساس نظرات و عقاید شخصی خود در زندگی عمل می‌کنند. چنین افرادی توانایی ارزیابی اطلاعات دریافتی را داشته و هر آنچه که از دید خودشان صحیح بوده را می‌پذیرند. برای مثال اگر منبعی در شبکه اجتماعی با مطرح کردن یکی از مسائل جاری در کشور به دنبال جمع‌آوری کمک‌هزینه برای انجام کار خیری باشد، مخاطب آگاه به سواد رسانه ای با خواست خود و پس از بررسی صحت آن محتوا، اقدام به شرکت در این کار خیر می‌نماید.
روش های کسب سواد رسانه ای
همانطور که اشاره شد، لازمه‌ی دست‌یابی به سواد رسانه ای کسب مهارت‌های ضروری است. به کمک روش‌های زیر می‌توانید این مهارت‌ها را کسب کنید:
۱. آموختن سواد رسانه ای
برای یادگیری سواد رسانه ای باید به صورت مداوم از منابع مختلف استفاده شود. تنها با خواندن یک مقاله نمی‌توان در این زمینه توانایی و دانش کافی را کسب کرد. باید مقاله، کتاب، پادکست و دوره‌ها آموزشی گوناگونی را دنبال کنید.
۲. تمرین مهارت‌های آموخته شده
همزمان با یادگیری مهارت‌های مختلف در زمینه‌ی سواد رسانه ای باید آن‌ها را در عمل هم به‌کار گیرید. بنابراین هر زمان که محتوایی را در شبکه‌های اجتماعی می‌بینید، پیش از پذیرش سریع ابتدا آن را ارزیابی و تحلیل کنید. اگرچه تحلیل عمیق و کامل محتوا کار آسانی نیست، اما باید به صورت مداوم تمرین کنید تا میزان توانایی خود را افزایش دهید.
۳. تقویت مهارت پرسش‌گری
یکی از روش‌های کاربردی برای تجزیه و تحلیل یک محتوا، پرسیدن سوال‌های گوناگون است. پرسش‌های کلیدی که به خوبی می‌تواند هدف و ارزش خبر را مورد ارزیابی قرار دهد. نمونه‌ای از مهم‌ترین پرسش‌ها را در ادامه می‌خوانید:
- هدف از این محتوا چیست؟
- مخاطب این محتوا چه کسی است؟
- مخاطبان گوناگون چه برداشتی از این خبر خواهندداشت؟
- منبع خبر چیست؟
- این محتوا چقدر کامل است؟
آینده‌ی سواد رسانه ای کجاست؟
عصر حاضر عصر دیجیتال نام دارد. تکنولوژی و فناوری‌های جدید با سرعت بی‌اندازه‌ای در حال گسترش هستند. با ورود هوش مصنوعی ابزارهای رسانه جمعی شکل جدید به خود گرفته و ضرورت دست‌یابی به سواد رسانه ای بیش از پیش احساس می‌شود. شبکه‌های اجتماعی همچون اینستاگرام و توییتر بر اساس الگوریتم‌های ویژه‌ای عمل می‌کنند. چنین رسانه‌هایی با توجه به رفتار شما در فضای اینترنتی اطلاعات خاصی را در اختیارتان قرار می‌دهند و در مقابل فرصت دیدن سایر محتوا و اطلاعاتی که ممکن است حاوی مطالب مفیدی باشند را از شما می‌گیرند.
سواد رسانه ای باعث می‌شود شما بتوانید این الگوریتم‌ها را شناسایی کنید و بدانید که تمامی آنچه می‌بینید ممکن است صحیح نباشد و نیاز به بررسی‌های دقیق‌تری دارد. از این رو می‌توانید به خوبی مطالب مفید را از مطالب نامرتبط و غلط تشخیص دهید.
سخن پایانی
با گسترش دنیای اینترنت و شبکه‌های اجتماعی ضرورت داشتن مهارت‌های سواد رسانه ای بیش از پیش احساس می‌شود. بی‌توجهی به کسب این مهارت‌ها می‌تواند آسیبهای روانی جبران‌ناپذیری به ویژه برای نسل جوان به همراه داشته‌باشد.
منبع: futurelearn
