حقایقی جالب درباره سنجاقک ها، زیستگاه، سبک زندگی و تولید مثل آن ها

سنجاقک با نام علمی (Odonata) حشره‌ای از راسته سنجاقک سانان است که پیشینه‌ای بسیار قدیمی دارد. این حشرات معمولاً در نزدیکی زیستگاه‌های آب شیرین در بیشتر نقاط جهان یافت می‌شوند و  جزو سریع‌ترین حشراتی محسوب می‌شوند که وجود آن‌ها در برکه‌ها و تالاب‌ها برای کنترل بیولوژیکی بسیاری از حشرات خطرناک دیگر به ویژه پشه‌ها مهم است. در رابطه با فایده های حشرات مقاله‌ای دیگر نیز در سایت ستاره وجود دارد که خواندن آن را به شما پیشنهاد می‌کنیم.

در ادامه این مقاله شما را با اطلاعات جامعی درباره این حشره اعجاب انگیز آشنا خواهیم کرد.

 

پیشینه و زمان پیدایش سنجاقک ها

سنجاقک‌ها یکی از قدیمی‌ترین راسته حشرات بالدار هستند که به کهن بالان (Palaeoptera) شهرت دارند. ظهور این حشرات هم‌زمان با آغاز دوره پرمین شناخته شده است. برای تائید این موضوع می‌توان به کشف فسیلی اشاره کرد که به دوره پرمین و ۲۸۰ میلیون سال پیش باز می‌گردد. این فسیل از بال عقب یک سنجاقک غول پیکر ۷٫۵ اینچی (حدود ۲۰ سانتی‌متری) است که به نظر می‌رسد طول بال‌هایش حدود ۷۰ سانتی‌متر است. فسیل کامل دیگری که در آلمان نگهداری می‌شود نیز نشان می‌دهد سنجاقکی با گستره۲۰٫۳ سانتی‌متری در دوران ژوراسیک وجود داشته است.

 

 

مشخصات ظاهری سنجاقک

بدن این حشره از سر، سینه و شکمی کشیده و استوانه‌ای شکل (شامل ۱۱ بند)، تشکیل شده است و طول آن می‌تواند بین ۳ سانتی‌متر تا ۱۴ سانتی‌متر باشد. در ادامه سایر جزئیات مربوط به این حشره را خواهید خواند:

• چشم‌ها: چشم‌های مرکب سنجاقک‌ها بسیار بزرگ است و  دید آن‌ها به گونه‌ای تنظیم شده تا جهان را با رنگ متفاوتی ببینند.
• پاها: سنجاقک‌ها سه جفت پا دارند که با لایه‌ای از مو محافظت می‌شوند. این پاها طوری طراحی شده‌اند که سنجاقک بتواند شکار خود را به دام بیندازد. در طول پرواز، اندام‌های حشره مانند یک سبد جمع می‌شوند تا در صورت یافتن طعمه، با سرعت برق شکار را گرفتار کند.
• بال‌ها: این حشرات دارای بال‌های بسیار قدرتمند و بزرگ هستند که رگه‌های عرضی و طولی زیادی دارد و این می‌تواند به عنوان تقویت کننده عمل نماید. در دوران کربونیفر (یکی از دوره‌های زمین شناسی)، برخی از سنجاقک‌ها بال‌هایی به طول ۶۱ سانتی‌متر داشتند. امروزه بزرگ‌ترین گونه از خانواده سنجاقک‌ها، یکی از بزرگ‌ترین سنجاقک‌ها در آمریکای جنوبی است که طول بال‌های آن ۱۸ سانتی‌متر است.
• رنگ: سنجاقک‌ها در رنگ‌های متنوعی مانند سفید، سیاه، زرد، نارنجی، قرمز، آبی و سبز وجود دارند که گاهی رنگ‌های ترکیبی بسیار زیبایی از آن‌ها نیز مشاهده شده است.
• سرعت پرواز: معمولاً متوسط ​​سرعت پرواز سنجاقک‌ها بین ۵ تا ۱۰ کیلومتر در ساعت است، اگرچه برخی از گونه‌های این حشرات می‌توانند در طول پروازهای طولانی، به سرعت ۱۰۰ کیلومتر در ساعت نیز برسند.

 

 

گونه های مختلف سنجاقک‌ها

از زمان‌های قدیم مشاهدات بال‌ها و شکل رگ بال‌ها ابزار خوبی در طبقه‌بندی گونه‌های سنجاقک بوده است. شکل بال‌ها و خال‌های روی بال و رنگ‌آمیزی آن‌ها می‌تواند اطلاعات مفیدی در مورد گونه‌های مختلف این حشرات در اختیار ما قرار دهند. در حال حاضر در دنیا، بیش ۵۰۰۰ گونه سنجاقک‌ وجود دارد که در ایران حدود ۸۰ گونه از آن‌ها را می‌توان یافت.

گونه بالدار سنجاقک‌ها شامل انواع مختلفی مانند ortetrum ،libella ،sympetrum و rocker arm می‌شود. در این نوع، جفت بال‌های عقب دارای یک پایه منبسط شده است. گونه Anisozygoptera نیز بسیار کمیاب است که در کشورهایی مانند نپال، تبت و ژاپن می‌توان آن‌ها را یافت.

دو زیر راسته Zygoptera و Anisoptera از سنجاقک‌ها وجود دارد. در راسته (Zygoptera)، حشرات بالغ موقع استراحت بال‌های خود را گسترده نگاه می‌دارند. به طور معمول این نوع از سنجاقک‌ها فعالیت پروازی و تغذیه چندانی ندارند و حرکت رقص مانند زیبایی بر روی آب دارند.

در راسته (Anisoptera) به طور معمول بال‌های عقب پهن‌تر از بال‌های جلویی هستند و در حالت استراحت به صورت گسترده نگه می‌دارند. فعالیت پروازی و تغذیه در این گروه زیاد است. این نوع می‌توانند مسافت‌های طولانی را تا زادگاه خود طی نمایند. برخی از گونه‌ها حتی در ارتفاعات بالا و برای مدت طولانی می‌توانند در حالتی شبیه به بال زدن و سر خوردن پرواز کنند. به همین سبب این گونه از سنجاقک‌ها می‌توانند مهاجرت کنند و تغییر مکان بدهند.

 

پدیده دگردیسی در سنجاقک‌ها

سنجاقک‌ها در دوران لاروی بین ۱ تا ۵ سال زیر آب زندگی می‌کنند که رنگ خاکستری مایل به قهوه‌ای دارند. در این شرایط و در طول رشد خود، تغییر شکل می‌دهند. پس از هر بار تغییر، بال‌هایشان بزرگ‌تر می‌شود، اما بدنشان همیشه ثابت می‌ماند و تغییر نمی‌کند.

پس از رسیدن به مرحله نهایی رشد، از ساقه گیاهی که در آب رشد کرده بالا می‌رود تا به بیرون از آب برسد. در این مرحله پوست اندازی می‌کند و در نهایت شبیه سنجاقک می‌شود. رنگ نهایی بدن سنجاقک بعد از چند روز نمایان می‌شود. سنجاقک‌ها و سنجاقک‌های یک روزه دو دسته متفاوت از حشرات هستند. حدود ۵۰۰۰ گونه در راسته سنجاقک‌ها وجود دارد که شامل یوغ بالان می‌گردد.

سنجاقک‌های یک روزه در زیر آب رشد می‌کنند و می‌توانند تا ۳ سال زیر آب بمانند. در اوایل تابستان از آب بیرون می‌آیند و دو بار پوست می‌کنند و به سن بلوغ می‌رسند.

نوع بالغ این حشره سیستم گوارشی فعالی ندارد و به همین دلیل غذا نمی‌خورند، در این مدت تنها جفت گیری و تخم‌گذاری می‌کنند و سپس در عرض چند ساعت می‌میرند. طول عمر این سنجاقک‌ها تنها ۲۴ ساعت است.

 

تغذیه و خوراک سنجاقک‌ها

به طور کلی سنجاقک‌ها حشراتی مانند پروانه‌ها، مگس‌ها، پشه‌ها، سوسک‌ها، عنکبوت ها و حتی همنوعان کوچک خود را شکار می‌کنند. در مرحله لاروی، تغذیه از لاروهای دوپا و سایر موجوداتی که می‌توانند مضر باشند، نقش مهمی در کنترل جمعیت گروه‌های زیستگاهی آبزی دارند. اگرچه ماهی‌های کوچک ممکن است طعمه آن‌ها باشند، اما خودشان می‌توانند غذای مفیدی برای ماهی‌های بزرگ‌تر محسوب شوند.

سنجاقک‌ها برای شکار طعمه‌های بزرگ، باید روی زمین فرود آیند و روی تیغه‌ای از علف یا شاخه بنشینند و منتظر طعمه بمانند. ساختار آرواره‌های سنجاقک طوری طراحی شده است که به آن اجازه می‌دهد حتی طعمه‌های بزرگ را به راحتی جذب کند. سنجاقک می‌تواند طعمه خود را با سرعتی غیرعادی بخورد. در طول یک روز، او نیاز به مصرف مقدار زیادی غذا دارد که به طور قابل توجهی بیشتر از وزن او است، بنابراین رژیم غذایی روزانه او می‌تواند شامل چند ده مگس، پشه و سایر حشرات شود.

 

تولید مثل سنجاقک‌ها

در برخی از گونه‌های سنجاقک‌ها رفتارهای تولید مثلی و رقصی خاص در میان آن‌ها رایج است. سنجاقک‌های نر عموماً رنگ‌های درخشانی دارند که وسیله خوبی برای جذب ماده‌هاست.

حشره نر قبل از یافتن جفت مناسب، سلول‌های جنسی را به بند دوم و سوم شکم و محل اندام جنسی ثانویه خود انتقال می‌دهد. با تماس با منافذ جنسی، سلول‌های نر وارد بدن سنجاقک ماده می‌شود. برخی از گونه‌های سنجاقک‌ها مانند Zygoptera و Anisoptera تخم‌های خود را در بافت‌های گیاهی می‌گذارند. برای این منظور سنجاقک ماده دارای اندام تخم‌گذار ویژه جهت نفوذ به بافت گیاهی است.

در گروهی که تخم‌ها را به بافت گیاه منتقل می‌کنند، شکل تخم‌ها دوکی شکل هستند و در آن‌هایی که تخم‌ها را آزادانه در آب رها می‌کنند، شکل تخم‌ها گرد است. معمولاً تخم‌ها در طول تخم‌ریزی بارور می‌شوند و فرآیند جنینی بلافاصله پس از تخم‌گذاری انجام می‌شود.

رنگ تخم‌های بارور شده از سفید مایل به کرم یا خاکستری کم رنگ به قرمز کم رنگ یا خاکستری پر رنگ تغییر می‌کند. جنین‌ها تحت رشد مستقیم، بین ۵ تا ۶۰ روز بیرون می‌آیند. در برخی موارد و در شرایط آب و هوایی نامساعد ممکن است وارد دوره میانی رشد شوند و بین ۸۰ تا ۲۰۰ روز از تخم بیرون بیایند که همه این‌ها به دما و شرایط آب و هوایی بستگی دارد.

 

 

زیستگاه سنجاقک ها

زیستگاه سنجاقک‌ها بسیار وسیع است و از اروپا و آسیای مدرن تا آفریقا، استرالیا و قاره آمریکا می‌رسد. اگرچه وجود برکه و تالاب نیز بهتر است در نزدیکی آن باشد، اما سنجاقک‌ها عمدتاً در میان مراتع، مزارع و لبه‌های جنگل زندگی می‌کنند.

 

سخن آخر

سبک زندگی سنجاقک‌ها انفرادی است و ترجیح می‌دهند به تنهایی شکار کنند. سنجاقک به دلیل ساختار خاص بال‌هایش می‌تواند در هوا معلق شود و بلافاصله توقف کند و مسافت‌های طولانی را طی کند و چند صد کیلومتر را بدون استراحت پرواز کند. سنجاقک‌ها بیشتر در روز فعالیت می‌کنند و به جستجوی شکار هستند.