غزل شماره ۴۹ حافظ: روضه خلد برین خلوت درویشان است

معنی و تفسیر غزل شماره ۴۹ حافظ

روضه خلد برین خلوت درویشان است
مایه محتشمی خدمت درویشان است

باغ فردس برین همان خلوت درویشان است و خدمت به درویشان سرمایه عظمت و شکوه است. و بالعکس یعنی خلوت درویشان از لحاظ ذوق و صفایی که دارد همان خلد برین است و کسی که خلوت درویشان را دریابد و ذوق و صفای آن را درک نماید همان جنت را به دست آورده و خدمت به درویشان سرمایه عزت و سعادت است.
درویش: فقیر مادی یا اهل فقر عرفانی و از شخصیت‌های محترم شعر حافظ است. برای مطالعه بیشتر به شرح بیت سوم از غزل شماره ۱۵ حافظ مراجعه کنید.

گنج عزلت که طلسمات عجایب دارد
فتح آن در نظر رحمت درویشان است

کنج انزوا که طلسم‌های عجیب دارد، فتح آن در نظر درویشان است یعنی واصلین اگر به کسی با نظر رحمت بنگرند اختیار عزلت برای آن شخص ضروری است زیرا تا انزوا نگزیند به مرادش واصل نخواهد شد.
عزلت: نزدیک مشایخ مقرر است که عزلت و گوشه‌نشینی بنیاد کار تصوف و اصل سلوک است (اوراد الاحباب، ج ۲، ص۳۱۱).

قصر فردوس که رضوانش به دربانی رفت
منظری از چمن نزهت درویشان است

کوشک جنت که رضوان دربانی آن را دارد، در چمن نزهت درویشان یک نظرگاه است یعنی فردوس از سرور و حبور و ذوق و صفای درویشان یک نمونه است.
رضوان: نام فرشته‌ای که موکل و نگهبان بهشت است. نام دربان بهشت و خازن جنت. حافظ در بیت پنجم از غزل شماره ۳۹۷ از رضوان به عنوان «خازن جنت» هم تعبیر کرده است:

بگو به خازن جنت که خاک این مجلس
به تحفه بر سوی فردوس و عود مجمر کن

آن چه زر می‌شود از پرتو آن قلب سیاه
کیمیاییست که در صحبت درویشان است

آن چیزی که قلب سیاهی چون قیر و قلب سختی چون سرب، از اثر و ضیاء آن صاف گشته و چون طلای خالص پاک می‌شود. کیمیایی است که در اثر ملازمت و مصاحبت درویشان بدست می‌آید.

آن که پیشش بنهد تاج تکبر خورشید
کبریاییست که در حشمت درویشان است

آن کس که در برابرش خورشید تاج تکبر را ترک کند آن عظمتی است که در حشمت درویشان است. یعنی خورشید با این همه تکبر و ترفع در برابر حیا و کبریای درویشان ترک تکبر می‌کند.

دولتی را که نباشد غم از آسیب زوال
بی تکلف بشنو دولت درویشان است

دولتی که رنج و زوال نیستی نداشته باشد. یعنی از زوال و نیستی مصون و محفوظ باشد. بی‌زحمت بشنو که این دولت، دولت درویشان است.
دولت در شعر حافظ به چهار معنی بکار رفته است:
الف) سعادت و نیکبختی، اقبال و خوشبختی
از آستان پیر مغان سر چرا کشیم / دولت در آن سرا و گشایش در آن در است (بیت چهارم از غزل شماره ۳۹ حافظ)
بخت از دهان دوست نشانم نمی‌دهد / دولت خبر ز راز نهانم نمی‌دهد (بیت اول از غزل شماره ۲۲۹ حافظ)
ب) دستگاه و جاه و مکنت و اعتبار و اقتدار
سمند دولت اگر چند سرکشیده رود / ز همرهان به سر تازیانه یاد آرید (بیت پنجم از غزل شماره ۲۴۱ حافظ)
به جان خواجه و حق قدیم و عهد درست / که مونس دم صبحم دعای دولت توست (بیت اول از غزل شماره ۲۸ حافظ)
پ) هیئت حاکمه و رجال سیاست و ملک و دربار
قوام دولت و دنیا محمد بن علی / که می‌درخشد از چهره فر یزدانی (قصاید حافظ)
چو زر عزیز وجودست شعر من آری / قبول دولتیان کیمیای این مس شد (بیت نهم از غزل شماره ۱۶۷ حافظ)
ت) مدد و یمن همت
صبح خیزی و سلامت طلبی چون حافظ / هر چه کردم همه از دولت قرآن کردم (بیت نهم از غزل شماره ۳۱۹ حافظ)
از یمن عشق و دولت رندان پاکباز / پیوسته صدر مصطبه‌ها بود مسکنم (بیت سوم از غزل شماره ۳۴۳ حافظ)

خسروان قبله حاجات جهانند ولی
سببش بندگی حضرت درویشان است

پادشاهان قبله حاجات دعا هستند. چون همه مردم به آنها عرض حاجت نموده و به درگاهشان دعا می‌کنند و سبب این یعنی این که پادشاهان کعبه آمال مردم می‌باشند، همان بندگی است که در حضور درویشان دارند.

روی مقصود که شاهان به دعا می‌طلبند
مظهرش آینه طلعت درویشان است

روی مقصود که پادشاهان آن را با دعا طلب می‌کنند، مظهر آن آیینه روی فقرا است. یعنی دیدن روی مبارک اهل الله، همان دیدن روی مقصود است.