نماد ماهی در سفره هفت سین

“نوروز” یکی از زیباترین و ماندگارترین آیین‌های ایرانیان و ایرانی‌تباران است که در گستره جهانی برگزار می‌شود و مجموعه آیین‌های نوروزی از حاجی فیروز و چهارشنبه‌سوری و خانه‌تکانی تا سفره هفت سین و دید و بازدید و سیزده به در، در گذر هزاران سال تکوین یافته‌اند و در هر گوشه از سرزمین‌های ایرانی، با تفاوت‌هایی پاس داشته می‌شوند.

 پهن‌کردن “سفره هفت سین” نیز یکی از این آیین‌های زیباست و ایرانیان در هر گوشه از این سرزمین پهناور با ذوق و سلیقه خود آن را می‌چینند و در هنگام لحظه تحویل سال در کنار آن می‌نشینند. اجزای اصلی این سفره؛ سبزه و سماق، سمنو، سیب، سرکه، سیر و سنجد که همگی خوراکی و با منشاء گیاهی هستند از اجزای ثابت و نمادین “هفت سین” هستند اما افزون بر  هفت سین نامبرده، سفره نوروزی  یا سفره هفت سین اجزای دیگری نیز دارد.

 برخی دیگر از احزای سفره هفت سین همچون آیینه و آب، شمع، سکه، ماهی قرمز، نان، سبزی، شیرینی، تخم مرغ رنگ کرده و گل سنبل (یا شب بو) و کتاب و … هریک به نوبه خود بر زیبایی این «خوان نوروزی» می‌افزایند و مردم آن ها را به عنوان “نماد” بر سر سفره می‌گذارند.

متاسفانه، سالهاست که تماشاگر دخل و تصرف‌های نادرست و بی‌معنا یا به نوعی تحریف این سنت باستانی بوده و هستیم. در همین راستا، قصد داریم درباره نمادهای سفره هفت سین صحبت کنیم و ببینیم هریک از این ۷ سین، به چه دلیل بر سر سفره سال نوی ما قرار می‌گیرند.

قبلا درباره نماد سنبل در سفره هفت سین صحبت کردیم. همچنین دانستیم که سیب در هفت سین نماد چیست. درباره انواع مدل سبزه گفتیم و فهمیدیم سبزه در سفره هفت سین چه معنایی دارد. در نهایت درباره سیر و اینکه این گیاه در سفره هفت سین نشان از چیست توضیح دادیم. این بار اما قصد داریم درباره یکی از پربحث‌ترین اجزای سفره هفت سین که جزو ۷ مورد خوراک اصلی سفره هفت سین نیست یعنی ماهی در سفره هفت سین صحبت کنیم. با ما همراه باشید تا چند روایت درباره نماد ماهی در سفره هفت سین را برای شما بازگو کنیم. ما این موضوع را از دو دیدگاه متفاوت بررسی خواهیم کرد.

 

 

قرار دادن یک تنگ ماهی قرمز سر سفره هفت سین، بنیانی فرهنگی دارد. ماهی قرمز، تاریخی چند هزارساله را پشت سر نهاد تا به عنوان قدیمی‌ترین ماهی خانگی یا زینتی به حوض خانه‌های مردم و آب نماهای عمومی راه یافته است و مهمان کوچک نوروزی سفره‌های هفت‌سین ایرانیان شده است.

تاکنون تصور می‌شد که این ماهی برای نخستین‌بار در شرق آسیا و در کشورهای چین و ژاپن پرورش داده میشد. اما آثار تاریخی به دست آمده در مرزهای پهناور ایران فرهنگی که امروز در موزه‌های بزرگ جهان نگهداری می‌شوند، نشان می‌دهند که مردمان ساکن در فلات ایران هزاران سال است که با گونه‌های مختلف ماهی به ویژه ماهی قرمز آشنایی داشته‌اند و بر خلاف تصور رایج، به احتمال زیاد این ماهیان از ایران و میان‌رودان به چین رفته‌اند و در آنجا مورد بارپروری و به‌گزینی قرار گرفته‌اند و به دستور امپراتوران چینی برای پرورش این ماهی آبگیرهای مخصوص و یا حوضچه‌هایی از جنس چینی می‌ساختند و چینی‌ها زمانی که در جستجوی ماهی‌های پرورشی برای مصرف خوراکی بودند به آن برخوردند.

درباره‌ فلسفه نهادن ماهی قرمز بر سر سفره هفت‌ سین دلایل گوناگونی را برشمرده‌اند اما ماهی‌قرمز نماد برج «حوت» یا «برج ماهی» در « گاهشماری هجری شمسی بُرجی» است که سال ها به طور غیر رسمی در ایران رواج داشت و در سال ۱۲۸۹ هجری خورشیدی، طبق ماده ۳ محاسبات عمومی ( مطابق دوم حوت ۱۲۸۹ ) دوره دوم مجلس شورای ملی، تقویم رسمی ایران شد و تا سال ۱۳۰۴ که گاهشماری هجری خورشیدی فعلی جایگزین آن شد، رسمیت داشت و در افغانستان هنوز متداول است.  

 

در سال‌های اخیر برخی از رسانه‌ها با این توجیه که «چون ماهی قرمز از چین به ایران آمده پس گذاشتن آن بر سفره هفت سین یک سنت ایرانی نیست» کوشیدند تا این سنت ایرانی را نزد مردم بیگانه جلوه دهند. اما در پاسخ به این افراد ضمن اشاره به پیشینه هزاران ساله آشنایی ایرانیان با ماهی قرمز، باید یادآور شد که اگر ورود ماهی‌قرمز از چین به ایران، دلیل کافی برای مخالفت برخی از به اصطلاح دوستداران فرهنگ ایرانی با نهادن آن بر سفره هفت‌سین است. پس در بسیاری دیگر از موارد هم باید تغییرات اساسی در زندگی خود ایجاد کنیم تا کاملا ایرانی شویم.

برای نمونه باید از نوشیدن «چای» نیز خودداری کنیم و همه «چایخانه‌های سنتی» را هم تعطیل کنیم؛ چون گیاه چای نیز از کشور چین به ایران وارد شد و تا سال ۱۲۷۵ خورشیدی در ایران کشت نمی شد و حتا واژه «چای» یا «چا» نیز یک واژه چینی است. همین طور است موارد دیگر مانند «ظروف چینی» و غیره !

 

دید گاه دوم: ماهی قرمز نخرید!

چند سالی است که حامیان حقوق حیوانات برای حذف ماهی قرمز از سفره هفت سین و جلوگیری از زایش و سپس مرگ این موجودات زیبا در فضای مجازی دست به کار شده اند . تجربه ای که سال به سال موفق تر بوده. امسال هم با شروع خریدهای نوروزی و آمدن ماهی قرمز به درب مغازه ها حامیان حیوانات برای جلوگیری از تجارت مرگبار این موجود زیبا دست به کار شده اند تا در جهت تحریم خرید ماهی قرمز فرهنگ سازی کنند.

این افراد عقیده دارند که ۸۰ سال پیش به همراه ورود چای به ایران؛ ماهی قرمز نیز که سمبل عید چینی است به سفره‌های هفت‌سین مراسم عید نوروز ما وارد شد غافل از اینکه در عید چینی ماهی قرمز را رها می‌کنند تا زندگی جریان یابد و ما ماهی قرمز را اسیر تنگ بلورین میکنیم تا همزمان با رشد سبزه‌های سفره‌هایمان و باروری زمین هر روز او را به مرگ نزدیک و نزدیک‌تر کنیم.

به باور این افراد، در هیچ کدام از مراسم سنتی‌ ما در مورد نوروز ماهی قرمز جایگاهی ندارد. در میان رسوم زرتشتی در سفره عید انار به نشانه باروری و عشق و یا سیب سرخ درون ظرف آب مقدس رها می‌شود تا عشق و باروری همچنان پاینده بماند.

 

 

مخالفان خرید ماهی قرمز برای سال نو در دفاع از نظریه خود می‌گویند: اگر تابلوی معروف هفت‌سین کمال‌الملک را در کاخ گلستان به تماشا بنشینیم، می‌بینیم که او نیز ماهی قرمز را میان سفره هفت‌سینش طراحی و نقاشی نکرده است اما آیا این که ماهی قرمز در تابلوی سفره هفت‌ سین کمال الملک دیده نمی‌شود دلیل بر این است که گذاشتن این ماهی بر سفره هفت سین در آن زمان متداول نبوده؟

این نکته نمی‌تواند دلیل خوبی بر این موضوع باشد، ممکن است به هر دلیلی در آن زمان ماهی را بر سفره نگذاشتند مثلا به ماهی قرمز دسترسی نداشتند و کمال الملک نیز آنچه را دیده نقاشی کرده است.

 

در هر حال اگرچه ماهی قرمز در شمار اجزای اصلی سفره هفت سین به شمار نمی‌رود و نماد ماهی در سفره هفت سین از رسومات جوان است (شاید به همین خاطر در آثار نقاشان قاجاری دیده نمی شود)، اما اکنون سال‌هاست که خود به بخشی از جذابیت‌های نوروزی تبدیل شده و میهمان همیشگی سفره هفت‌سین است و امروزه نهادن ماهی قرمز بر سر سفره هفت‌سین یک رسم کاملا ایرانی به شمار می‌رود که در بین دیگر ملت‌ها مانند ندارد و ویژه ایرانیان است و جلوه این سنت زیبا را در آثار ادبی و هنری هنرمندان معاصر به خوبی می‌توان دید.