اعسار چیست و انواع اعسار کدام است؟

ستاره | سرویس عمومی – اعسار در لغت به معنای رنج و نداری است اما بیشتر به عنوان یک اصطلاح حقوقی به کار می‌رود که ممکن است گاهی با آن برخورد کرده باشید ولی معنای دقیق آن و قوانین مربوط به آن را ندانید. در این نوشته با تعریف دقیق‌تر این اصطلاح و کاربرد حقوقی آن بیشتر آشنا خواهیم شد.

 

اعسار چیست و معسر کیست؟

اعسار به معنی رنج، سختی و نداشتن است و معادل کلمه فقهی افلاس است. در اصطلاح حقوقی، به وضعیت شخص غیر تاجری گفته می‌شود که به دلیل عدم دسترسی به مال خود یا کافی نبودن دارایی، قدرت پرداخت دیون (بدهی‌ها) یا هزینه دادرسی خود را نداشته باشد.

ماده ۵۰۴ مقرر می‌دارد که معسر از هزینه دادرسی کسی است که به واسطه عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود به طور موقت قادر به تادیه آن نیست. معسر بودن بدهکار معمولا با اعتراف تمامی یا برخی طلب‌کاران وی و نیز شهادت دو مرد عادل ثابت می‌شود. بر خلاف ورشکستگی تجاری، مُعسر محجور محسوب نمی‌شود و می‌تواند در اموال خود تصرف کند.

 

انواع اعسار

۱. در محکومیت‌های مالی (محکوم‌به)

اعسار در محکومیت‌های مالی و جزایی یا پرداخت دیون عبارت از آن است که به موجب حکم دادگاه حقوقی یا حکم دادگاه کیفری در امر جزایی، شخص به پرداخت وجه، مال یا جزای نقدی در حق دیگری محکوم شود اما توانایی و تمکن پرداخت آن را نداشته باشد. در این فرض حکمی صادر شده است و بر اساس آن مالی باید پرداخت شود؛ اما محکوم ادعا می‌کند که توانایی مالی پرداخت آن را ندارد و باید به صورت قسطی پرداخت کند و از دادگاه درخواست قسط‌‌‌بندی می‌کند.

۲. در پرداخت هزینه دادرسی

طرح دعوی در دادگستری مستلزم پرداخت هزینه‌هایی است که در قانون مشخص شده است، از جمله هزینه تمبر، دستمزد کارشناس، هزینه اجرای قرار معاینه، تحقیقات محلی و…. هرچند هزینه دادرسی یکی از راه‌های جلوگیری از طرح دعاوی واهی و نیز مانع از ازدحام بی‌مورد در دادگستری است، اما از طرف دیگر نمی‌توان آن را مانعی در مقابل احقاق حق مردم قرار داد. به همین دلیل قانونگذار با تصویب قوانین مختلف در این خصوص، راه دسترسی همگان به قانون و عدالت را هموار کرده است؛ به این نحو که افرادی که خود را صاحب حق می‌دانند اما توان و تمکن مالی طرح دعوی در دادگستری را ندارند، می‌توانند با استفاده از این قانون به حق خود برسند. با توجه به این قانون ممکن است این فرد برای احقاق حقش قادر به پرداخت هزینه دادرسی نباشد و حتی نتواند وکیلی برای انجام کارهایش انتخاب کند که می‌تواند با مراجعه به مراجع قضایی، تقاضای وکیل معاضدتی کند.

 

 

چه کسی می‌تواند دادخواست اعسار بدهد؟

هر فردی نمی‌تواند به دادگاه این دادخواست را ارایه دهد. این فرد باید بدهکار باشد، اقامه دعوی از طرف مدعی و طلبکار علیه او شود، ادعای وی ثابت و حکم به نفع طلبکار صادر شود، رای قطعی بر محکومیت بدهکار و اجراییه از طرف دادگاه صادر شود. بعد از تحقیق شرایط یاد شده، مدعی می‌تواند با ارایه دادخواست در پی اثبات آن باشد. مدعی برای اثبات ادعای خود باید حداقل چهار شاهد به دادگاه معرفی کند و این افراد باید ازوضع زندگی او مطلع باشند و در شهادت نامه به مشخصات، شغل، نحوه گذران زندگی و نداشتن تمکن مالی وی شهادت بدهند.

 

چگونگی رسیدگی به دعوی اعسار

1. معسر دادخواست تهیه کرده و به محض وصول دادخواست، مدیر دفتر ظرف دو روز پرونده را به نظر قاضی می‌رساند تا چنانچه قاضی شهادت شهود را در دادگاه ضروری بداند، طرفین دعوا همراه با شهود در دادگاه حاضر شوند.
2. شهود باید از وضعیت مالی و زندگانی مدعی و نیز مشخصات، شغل و وسیله امرار معاش وی آگاه باشند و در حضور قاضی با سوگند شهادت دهند.
3. حکم معسر بودن فرد در تمام مراحل رسیدگی به یک پرونده قابل استفاده است مگر آنکه مدعی در جریان رسیدگی متمکن (دارا) شود که در این صورت موظف به پرداخت هزینه دادرسی است.

 

مجازات معسر در صورت تخلف

چنانچه حکم معسر بودن فرد در مورد محکوم به باشد و مدعی نتواند ادعای خود را ثابت کند، دادگاه ضمن رد تقاضا، وی را به پرداخت وجوه زیر نیز محکوم می‌کند:

1. مخارج رسیدگی به دعوی اعسار معادل دو برابر مخارج معمولی.
2. حق الوکاله وکیل

مواردی از سوی قانونگذار مشخص شده است که در صورت اثبات تخلف مدعی به حبس محکوم خواهد شد که عبارتند از:

• چنانچه پس از صدور حکم معلوم شود که وی به دروغ خود را معسر اعلام کرده است.
• معلوم شود که شهود به دروغ شهادت داده‌اند شهود نیز به حبس محکوم می‌شوند.
• پس از صدور حکم معسر دارای مالی شده ولی همچنان خود را معسر قلمداد نماید.
• شخصی با مدعی تبانی نموده و خود را برخلاف واقع طلبکار او معرفی نماید، در این حالت طلبکار قلابی نیز به حبس محکوم خواهد شد.

 

چند نکته

• در صورت اثبات معسر می‌تواند از تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی معاف شده و از وکیل مجانی استفاده کند.
• معافیت از هزینه دادرسی برای هر دعوی باید جداگانه اخذ شود مگر آن که چند دعوی به طور همزمان علیه یک نفر مطرح شود که در این صورت قبولی اعسار در یک دعوی در دعاوی دیگر نیز قابل استفاده می باشد. 
• اگر مدعی در دعوا پیروز شود وحکم به نفع او صادر شود باید هزینه‌های مربوطه را پرداخت کند.
• چنانچه مدعی حین دعوی فوت نماید، ورثه وی نمی‌توانند از حکم معسر بودن موروث خود استفاده نمایند، زیرا ممکن است ورثه، خود توانایی پرداخت هزینه دادرسی را داشته باشند. مگر آن که ورثه، خودشان نیز معسر باشند و بتوانند این مساله را در دادگاه ثابت نمایند.
• چنانچه تاجری معسر باشد باید با توجه به مقررات قانون تجارت، دادخواست ورشکستگی دهد و تنها در صورت اثبات این ادعا می‌تواند از معافیت پرداخت هزینه دادرسی استفاده کند. نپذیرفتن این ادعا از تاجر به این دلیل است که رسیدگی به وضعیت مالی او نیاز به بررسی دقیق‌تری دارد. البته این مقررات شامل کسبه جز نمی‌شود.
• اگردر حین رسیدگی به دعوی اعسار ثابت شود که مدعی توانایی پرداخت یک جای دین خود را ندارد، اما قادر است به تدریج آن را پرداخت نماید که در این صورت دادگاه با توجه به وضعیت مالی و معیشتی وی پرداخت دین را برای او تقسیط می‌کند.
• چنانچه حکم به تقسیط صادر شود و محکوم علیه در زمان تعیین شده قسط را پرداخت نکند به تقاضای ذی نفع تا زمان قسط عقب مانده زندانی می‌شود.
• نتیجه دعوی اعسار از دو حالت خارج نیست یا دادگاه دلایل را کافی دانسته حکم به قبول آن می‌دهد یا این که دادگاه دلایل را کافی ندانسته و حکم به رد آن می‌دهد. در هر دو صورت طبق مقررات آیین دادرسی مدنی این حکم قابل رسیدگی در مرحله تجدید نظر بوده و به هیچ وجه قابل رسیدگی در دیوان عالی کشور نیست.
• به این دعوی خارج از نوبت رسیدگی می‌شود و مرجع رسیدگی به آن نیز دادگاهی است که به دعوی اصلی رسیدگی می‌کند. در مورد محکومیت اوراق اجرایی نیز دادگاه محل اقامت معسر صلاحیت رسیدگی دارد.